📖 با سحر در مورد کتاب‌هایی که امسال خوانده‌ایم حرف می‌زدیم. لیستمان هیچ فصل مشترکی نداشت. نه در عنوان، نه در حال و هوا. ازم پرسید «کدام را خیلی دوست داشتی که من هم بخوانم؟» گفتم شهرهای ناپیدا. فضایی شبیه به هزار و یک شب دارد. با این تفاوت که این بار، جای شهرزاد، مارکو پولو مجبور به قصه‌گویی شده. خوشش آمد. به لیست گودریدزش اضافه‌اش کرد.

ناخواسته اما ذهنم به سراغ این رفت که اگر کس دیگری این سوال را پرسیده بود ممکن بود عنوان دیگری را به او می‌گفتم. نه که شهرهای ناپیدا را دوست نداشته باشم، که اتفاقا خیلی دوست‌ داشتم، اما ممکن بود به فراخور مخاطب، کتاب دیگری که همین قدر زیاد دوستش داشتم را می‌گفتم. مثلا ممکن بود بگویم مرگ ایوان ایلیچ یا بیگانه. در همین فکر بودم که از خودم پرسیدم به چه کسی بیگانه را می‌گفتی؟ هر چه گشتم کسی را پیدا نکردم. یا لااقل کسی که سلام علیک نزدیکی داشته باشیم را. از این که کسی دور و برم نبود که به او بگویم چقدر و چرا بیگانه را این‌قدر دوست دارم غم خاصی به دلم نشست. احساس تنهایی کردم. از این که دوستی کنارم نبود که در میان اختلاط‌های پراکنده‌مان، صادقانه با ذوق تعریف کنم که چه طور کامو به جای لفاظی‌های بی‌ سر و ته، در یک روایات کوتاه و هنرمندانه اَبزورد بودن زندگی را نشان می‌دهد. در همین فکرها بودم که دیدم سحر می‌گوید، «هیروشیما عشق من و کلا ترجمه‌های قاسم روبین از مارگریت دوراس خوب هستند.»

حواسم دوباره برمی‌گردد پیش سحر. از او می‌پرسم الان در حال تمام کردن چه کتابی است؟ چیزی که زیاد از شروع کردنش نگذشته باشد. مکثی می‌کند و می‌گوید «مجموعه داستان‌هایی از ناباکوف به اسم بازگشت چورب.» لبخند می‌زنم. «خوانده‌ای؟» بله. «دوست داشتی؟» راستش نه! نابوکوف، در داستان‌های کوتاهش، لابه‌لای مجموعه‌ای سرشار از جزئیات، سعی می‌کند اگر شد داستانی هم روایت کند و این برای من آزاردهنده است. لب‌هایش را جمع می‌کند، ابروهایش را بالا می‌اندازد و سرش را به چپ و راست، جوری که نه تایید کرده باشد نه تکذیب، تکان می‌دهد. «تو چی؟ در حال تمام کردن چیزی هستی؟». کتاب جدید مطر. رفقای من. مطر را خیلی دوست دارم. با شخصیت‌های نوشته‌هایش احساس هم‌ذات پنداری می‌کنم. «چه خوب! وقتی تمام شد خلاصه‌اش را برایم بگو. شاید من هم مشتاق شدم و خواندمش.» این را که شنیدم ترس مرموزی وجودم را فرا می‌گیرد. چه چیزی باید از خلاصه کتاب به او بگویم؟ و او چه چیزی از این خلاصه دست‌گیرش خواهد شد؟

یک بار امیر نادری، تعریف می‌کرد، اولین طرحی که برای ساخت آب، باد، خاک به تلوزیون ارائه داده بود برگه کاغذی بوده که روی آن یک خط کشیده و روی آن یک بچه در حال دویدن در بیابان. همین و بس. بعدتر این یک تکه کاغد شد آب، باد، خاک. آیا این خلاصه اشتباه بود؟ نه. ناقص بود؟ نه. همه فیلم بود؟ نه! فرق بین خلاصه یا طرح یک اثر هنری با خود اثر در اجرای آن است. در این که چه طور این بچه‌ای که روی کاغذ در بیابان در حال دویدن است تبدیل می‌شود به آب، باد، خاک. من می‌توانستم همان موقع به سحر بگویم که کتاب مطر در مورد سه دوست در تبعید است که به خاطر دیکتاتوری قذافی دیگر به لیبی نمی‌توانند برگردند. اما نگفتم و در عوض جواب را به آینده حواله دادم و از آن موقع تا امروز به عریانی و ستر خلاصه‌ها فکر کردم. دست آخر به او نوشتم که رمان مطر را تمام کردم. حیف است که نخوانی‌اش، اگر می‌خواهی بدانی در مورد چیست در مورد سه دوست در تبعید است که به خاطر دیکتاتوری قذافی دیگر نمی‌توانند به لیبی برگردند.

📸 چند ساعتی از غروب گذشته بود که تصمیم گرفتم از DTU برگردم خانه. در ایستگاه اتوبوس، مشغول خواندن کتاب جدید مطر بودم که چند دانشجو، با شور و غوغای آن سن و سال‌ها، از راه رسیدند و در مسخره‌ترین و خوش‌حال‌ترین حالت، شروع به عکس گرفتن با هم کردند، آن هم در آن تاریکی و موقعیت. صدای خنده‌شان همه را متوجه حضورشان کرد. پیرزنی که چند دقیقه‌ای طول کشیده بود تا روی نیمکت کنارم بشیند، از جا بلند شد و خمیده خمیده و آرام آرام رفت سمتشان. تا به این فکر بیافتم که رفت تا بهشان گیر بدهد، با لبخند ملیحی گفت اگر عکس دست‌ جمعی می‌خواهید بدهید ازتان بگیرم. دختر آسیای شرقی که پشت سکو بود از بینشان جلو آمد و با لبخند دوربین را به دستش داد. پیرزن، با دستان لرزانش کنون EOS R6 را گرفت و پرسید آیا روی اتوماتیک است و قبل از این‌که جواب را بشنود، چلیک! لبخند بزنید، دوباره! چلیک. دانشجوها خندیدند و وقتی عکس‌ها را دیدند خنده‌شان بلندتر شد. پیرزن هم خندید. من هم. اتوبوس رسید و همگی سوار شدیم. شبم ساخته شد. 

این روزها، هر از گاهی که بخت یاری می‌کند و موفق می‌شوم که سرم را از این دریای گهی که درونش غوطه‌ورم بیرون آورم و نفسی بگیرم، خدا را از صمیم قلب شکر می‌کنم که دیگر در هلسینکی زندگی نمی‌کنم. مردم این‌جا خیلی بیشتر شبیه به آدمیزادند. همان شب، وقتی رسیدم به ایستگاه قطار، دختری که متوجه شده بود خیلی مشغول کتابم، جلو آمد و با لهجه دانمارکی‌اش گفت آقا قطار رسید، از دستش ندهید. سرم را بالا آوردم و به دنبال خالصانه‌ترین تشکر فقط توانستم بگویم Oh thank you! در مسیر، با این‌که قصه مطر ناخواسته از دنیا جدایم می‌کرد، هر از گاهی نگاهم را از کتاب می‌دزدیدم تا دختر را پیدا کنم و دوباره در ذهنم — این بار اما بهتر — ازش تشکر کنم. نه چون به لطفش از قطار جا نمانده بودم. بیشتر برای این‌که او و پیرزن کاری کردند تا دوباره احساس کنم که در بین مردم هستم. سگ بریند به هلسینکی و آدم‌هایش که شبیه به میله‌های فلزی بودند.

🎺 با مایکه در مورد این حرف می‌زدیم که در سال‌های گذشته رفته‌رفته علاقه‌ام به موزیکال‌ها بیشتر شده. در این حد که در چهار سالی که هلسینکی بودم هیچ‌وقت اندازه شبی که اپرا باله کارمن را دیدم احساس شعف نکردم. صحبتمان گل می‌اندازد و مکالمه‌مان مشتاقانه ادامه می‌یابد. از ویالن‌زن روی بام حرف می‌زنیم و بعدتر، با هم همیلتون را می‌بینیم. مایکه که خودش ویالنیست است در مورد قطعه‌ها توضیح می‌دهد. هر بار من در مورد فیلمی با او حرف می‌زنم او اول در مورد سازنده موسیقی‌اش اظهار نظر می‌کند. مثلا وقتی به او گفتم سینما پارادیزو را دیده‌ای گفت همانی که اِنیو موریکونه موزیکش را ساخته؟ آدم از این هم‌صحبتی لذت می‌برد. مایکه خودش هم یک بار در اِنسخِده در نقش ویالون‌زن پشت بام بازی کرده و نواخته. فرد نیکو سرشتی است. سه روز خیلی خوب را با هم داشتیم. در مورد داستان و فیلم و موسیقی حرفی نبود که نزدیم. با اجراهای آستور پیاتزولا غذا پختیم و تا جایی که شد خیابان‌های کپنهاگ را بالا و پایین کردیم. 

صبح دوشنبه مایکه سوار قطار شد و برگشت هلند. من هم نوبت دکتر داشتم برای نوار قلب و یک هفته شلوغ در ادامه. از هم جدا شدیم. چند روز گذشت و من شروع به مرور حرف‌هایمان کردم. هر حرف پی حرف دیگر حالا تبدیل شده بود به زنجیره‌ای از فکر پشت فکر. انگار آدمی از پس مکالمه است که می‌تواند بهتر یا بیشتر یا شاید هم عمیق‌تر فکر کند. آدمی به لطف هم‌صحبتی است که می‌تواند افق‌های بیشتری را ببیند، به گذشته‌‌ای برود که کاملا فراموشش کرده یا به آینده‌ای که هرگز تصورش. در مصاحبت با بعضی نفرات، زخم‌های کنهه دهان باز می‌کنند و در مصاحبت با اهلش، زخم‌ها رفو و التیام می‌یابند. بدون شک آدمی به خلوت نیاز دارد. اما در مجاورت با دیگری است که خلوت‌هایش شکوفه می‌دهند و در خلوت بعدی‌اش ثمر.  

یک هفته از اقامت مایکه می‌گذرد. دوباره به موزیکال‌ها و ذائقه‌ای که برای دنبال‌کردنشان پیدا کرده‌ام فکر می‌کنم. به این‌که چه طور در گذر زمان و با تغییر حالات و روزگار، به موزیکال‌ها این‌گونه علاقه‌مند شده‌ام. به طور تصادفی ویدیویی به دستم می‌رسد از شخصی که نسخه‌های معروف در تعزیه را در دستگاه‌های مختلف موسیقی ایرانی اجرا می‌کند. آنی متوجه می‌شوم که تعزیه هم که یک موزیکال است و من چقدر تعزیه را دوست دارم! خیلی برایم عجیب است. چون تا زمانی که یادم می‌آید از تعزیه گریزان بوده‌ام. در بچگی متنفر حتی. هیچ‌گاه یک اجرا را کامل دنبال نکردم. اصلا دل خوشی از تعزیه و شبیه‌خوان و آدم‌هایی که برای تعزیه جایی جمع می‌شدند نداشتم. از اجراهای شلخته و زنانه‌خوان‌های بد صدا همیشه متنفر بوده‌ام. با این حال، اکنون که دارم فکر می‌کنم، تعزیه عجب موزیکال غریبی است! با این رگ و ریشه‌ای که دارد اگر خوب طراحی و اجرا شود چه پتانسیلی دارد. این شوکه‌کننده‌ترین رویاروییم با تغییر نگاه و سلیقه‌ام در این سال‌ها بوده. لحظه عجیبی است. به خودم می‌گویم من بیضایی نیستم. از نمایش و موسیقی هم سر در نمی‌آورم. ولی در این لحظه می‌توانم آرزو کنم که روزی یک تعزیه با شکوه را با همه درام‌ و حماسه و آوازهایش به روی صحنه آورم. یک موزیکال تمام‌عیار.

☎️ سال‌ها پیش دوستی داشتم که در ابتدای جوانی ازدواج کرده بود. پسر جذاب و باهوشی بود. از آن‌ها که هر بار هم که می‌دیدی‌اش هیجانی برای پرداختن به علم داشت. مذهبی بود و اهل بگو بخند. چند سالی گذشت. بعد از مدتی دیدمش و از سر و رویش معلوم بود که بلایی سرش آمده. مثل کسی بود که قطار از رویش رد شده باشد. به باورهایش پشت کرده بود. کم‌خوابی کم‌ترین چیزی بود که چشم‌هایش نشان می‌داد. شکست در صورتش هویدا بود. راه که می‌رفت خستگی از بدنش آویزان بود. از چهره‌اش که هیچ، از پشت سرش هم غم نمایان بود. معلوم بود هر چه تلاش کرده راهی برای بیرون رفتن از تنگنای زندگی‌اش پیدا کند، موفق نبوده. زندگی او پاندولی را یادآوری می‌کرد که بین غمی جانکاه و خشمی جان‌فرسا در رفت و آمد باشد.

یک‌بار وقتی که پاندولش نزدیک‌تر بود به غم تا خشم، خیلی بی‌مقدمه گفت: «ولی کسی برای ما بزرگتری نکرد.» من که جا خورده بودم از حرف نابه‌هنگامش، با نگاهی که بخواهد هم کمکی به او کرده باشه هم تقاضای توضیح بیشتری کند به نم چشمانش خیره شدم. حرف زد. و تازه فهمیدم چه بر سرش آمده و عمق فاجعه کجا است. آن‌چه او از آن به تنگ آمده بود فقط این نبود که طلاقی بین او و همسرش صورت گرفته. بلکه وضعیتی بود که همه را از او و او را از همه جدا کرده بود. بیشتر که توضیح داد، فهمیدم منظورش از بزرگتری، پادرمیانی است. انگار کسی هیچ وقت طرف او را نگرفته بود. می‌گفت هیچ کس نیامد بین ما پادرمیانی کند. افسار خشم بین ما را بگیرد ببرد گوشه‌ای و آراممان کند و بخواهد با حوصله با هم صحبت کنیم. سوال مهمش این بود که چرا کسی تلفن را برنداشت، زنگ نزد، به آن‌ها نگفت که شما برای هم حیف هستید. جدا نشوید. تلاش کنید، شاید درست شد. مشاوره‌ رفته‌اید؟ از این می‌سوخت که چرا بزرگتری برای بهتر شدن شکر آب بینشان تقلایی نکرده. جوری حرف می‌زد که حتی راضی بوده پدرش کشیده‌ای در گوشش خوابنده باشد، ولی خوابنده باشد!

وقتی که آرام شد، گفتم فلانی مگر فرقی هم می‌کرد؟ گفت نه! ولی این‌که کسی تلاشی برای من نکرد، نمکی شده بر زخمی که هیچ‌گاه خوب نمی‌شود. همسرم رفت، ولی چرا یک‌بار به او کسی نگفت حیف نیست می‌روی؟!

🛋

معلم ادبیاتی داشتیم که می‌گفت مهم‌ترین چیز در جوانی این است که تنهایی‌هایتان را چه طور مدیریت می‌کنید. چند سال بعد، وقتی که دوره دبیرستان تمام شد، فهمیدم که آقای معلم بیشتر منظورش از تنهایی، اوقات فراغت بوده. نشان به آن نشان که توصیه‌هایش اشاره به تابستان پیش رو داشت و نه بطن زندگی. در واقع می‌خواست از سر وظیفه‌ای که به طور خدادادی به دبیران همه زمان‌ها داده می‌شود، توصیه‌ای به پسرهای تازه بالغ کند که یالقوزها حرارتشان را در باشگاه‌های ورزشی آزاد کنند نه جای دیگر. وگرنه در مدرسه ما عموما کسی با تنهایی کاری نداشت و اصلا چندان زندگی را درک نکرده بود که بخواهد به ما بگوید سوال‌های مهم آن چیست و نستعیذ بالله در پی آن بخواهد جوابی یا سرنخی بدهد. از طرف دیگر، اگر بخواهیم منصف باشیم، آن موقع‌ مدیریت اوقات فراغت هم چندان کاری نداشت؛ یا باید می‌رفتی در مغازه پدر یا به زور می‌گذاشتندت کارگاه نجاری یا کمک‌دست مکانیکی یا اگر متمول‌ بودید کلاس ورزشی یا زبان. اگر هم قسر در می‌رفتی، بالاخره خانه پدربزرگ، خاله یا عمویی بود که بروی و باقی مانده اوقات فراغتت را خرج کنی. خلاصه آن سال‌ها چندان تنهایی عمیقی اصلا وجود نداشت که بخواهد به عقل معلم ادبیات مدرسه ما — که حقوقش هم چند ماهی عقب افتاده بود — خطور کند. اگر هم تنهایی بود، کوچک بود، از جنس نوجوانی بود. در عوض آدم‌های اطرافمان بزرگ بودند و زورشان به تنهایی ما می‌رسد.

این وضع اما این طور نماند. طولی نکشید که آواره این شهر و آن شهر شدم. آدم زود بزرگ می‌شود و گاهی زود راهی غربت می‌شود. شهرها و آدم‌ها تنهاییم را گسترش دادند. رفته‌رفته هم قامتم از آدم‌هایی که در تنهایی‌ها اجابتم می‌کردند و دوستشان می‌داشتم بلندتر شد. دیگر آدم‌های قبلی نمی‌توانستند سهم موثری از تنهایم را کم کنند. دیگر کسی از پس تنهایی‌هایم برنمی‌آمد. در فنلاند همیشه تنها بودم. گاهی بیشتر، گاهی کمتر. تنهایی وجه‌های مختلفی دارد. یک بعد آن این است که در دانشگاه آدم‌هایی را برای گفت‌وگو نداشته باشی که چنته‌شان پر باشد و سرشان به تنشان گرانی نکند. در فنلاند زمان‌هایی می‌توانستم از تنهایی فرار کنم که با میکو عمیقا درگیر یک مسئله علمی بودیم. تنهایی جنبه‌های دم دستی هم دارد. مثلا وقتی نمی‌دانی خطای کدت را چگونه حل کنی و تقریبا کسی هم نیست که از او بپرسی و احساس کلافگی می‌کنی.

در چند سال گذشته، تنهایی پا‌به‌پای من تاخته. با این وجود نمی‌دانم اگر راینر ماریا ریلکه را پیدا نمی‌کردم چه طور از این سال‌های سخت رد می‌شدم. و اگر کامو نبود، چه طور خودم را به دست بی‌قیدی و بی‌مهری جذاب دنیا می‌سپردم. ریلکه در مقطعی از عمرم، با نامه‌هایش دریای مواج تنهایی را برایم شکافت و من با آن‌که سر تا پا تر شده بودم، مانند پیروان موسی از آن دریا عبور کردم. بعدتر، کامو، پوچی را از تلخی و کرختی به گرما برایم بدل کرد و من لباس‌هایم را در آن گرما خشکاندم.

تنهایی وجوه پیل‌افکنی دارد که اگر دیر بجنبی مانند پیتون زردی دورت می‌پیچند و استخوان‌های دنده‌ات را می‌شکنند. یادم باشد اگر روزی روزگاری معلم ادبیاتم را دیدم به او بگویم که من بعد از آن‌که از این شهر رفتم و برای خودم دکتر شدم با سوالی پیش شما برگشتم شبیه به آن‌چه که می‌گفتید. فقط ببخشید، تنهایی‌های این چنینی را چه کسی برای ما پر می‌کند؟ خودمان؟ و چگونه؟ و بعد به او بگویم مثلا آن‌هایی که کسی را ندارند که رویاهای بزرگشان را به آن‌ها بگویند خیلی تنها هستند. یا آدم‌هایی که کسی را ندارند که در بزنگاه‌های زندگی، به آن‌ها — مهربانانه — گفت‌وگوی دلسوزانه‌ای را پیش‌کش کند خیلی تنها هستند. آقای معلم فارسی، من فکر می‌کنم، آدم‌هایی که کسی را ندارند که برایشان بنویسند، خیلی تنها هستند.

☕️ روز دومی بود که از خانه به قصد کار بیرون آمده بودم. دفتر دانشگاه کپنهاگ کار می‌کردم. به سرم زد بروم کافه‌ای که کرم کاراملش را دفعه قبلی دوست داشتم، قهوه بخورم. سفارشم را که ثبت کردم، نشستم روی تنها صندلی خالی پشت پیشخوان، کنار خانم مسن تپل‌مپل بامزه‌ای. قهوه‌ام که آماده شد، باریستای قد بلند بلوندی آن را روی میز گذاشت. ترکیب رنگ پوست و مو، لباس قهوه‌ای و ساعت مچی‌اش جذبم کرد. همین طور که قهوه‌ام را مزه‌مزه می‌کردم، تقلایی کردم که بفهمم ساعتش از چه برندی است. خیره به دستش بودم که خانم مسن کناری ازم پرسید شیرینی که میخورم خوب است یا نه! خیلی شوکه شدم. این جنس مکالمه در فنلاند وجود نداشت. یا اگر هم داشت لااقل من یکی در پنج سال گذشته ندیده بودم. هول شدم. دست و پایم را گم کردم و گفتم بَ … بله‌. نگاهش مهربانی و بامزگی خاصی داشت. توانستم زود خودم را جمع و جور کنم. «البته قیافه‌ش بهتر از مزه‌شه.» لبخندی زد. بلند شد و با ذوق زیادی سمت پیشخوان رفت. قهوه‌اش را تمدید کرد و برگشت. «به حرفت گوش دادم.» خانم پیر خواستنی گفت و ازم پرسید که آیا برای بازدید آمده‌ام کپنهاگ که گفتم برای کار. «پژوهشگرم، همینجا کار می‌کنم.» گفت او هم این‌جا درس خوانده، البته سال‌ها پیش. «از اینجا خوشت اومده؟» «اوهوم. خیلی! به نظرم بهترین پایتخت نوردیکه.» نیم‌چه قهقه‌ای زد و گفت خوشحالم که این را می‌شنوم. مکالمه ما به طرز شگفت‌انگیزی ادامه پیدا کرد. صحبتمان گل انداخت. چیزهایی گفتیم حتی بهتر از حرف‌هایی که آدم‌ها سر قرار می‌زنند. برایم از کتابی که مشغول خواندنش بود گفت و این که دوست پسرش برای شرکت‌های مشاوره‌ای امریکایی کار می‌کرده و در این کتاب ماریانا مازوکاتو چه طور این شرکت‌ها را نقد می‌کند. از کارم برایش گفتم. تحسینم کرد. خانم مسن، جالب بود و عاشق غذا. درست مثل من. روزم را ساخت.

🙍🏻 آن‌قدر روزهای زیادی را غمگین بوده‌ام که روزهای نادری که خوشحال هستم دیگر خودم را به جا نمی‌آورم. احوالاتم را درست درک نمی‌کنم. روزهایی که خوش‌حالم دست و پایم را مدام گم می‌کنم. مثلا نمی‌دانم چه طور از خیابان رد شوم، چه طور اسلاید درست کنم یا با مادربزرگم صحبت کنم. از آن طرف، روزهایی مثل امروز که غم دو دستی گریبانم را می‌گیرد، احساس بیگانگی نمی‌کنم. من زیر و بم غم را می‌شناسم. کوچه پس‌کوچه‌هایش را مثل کف دست بلدم. می‌دانم در کجایش چه نوایی به گوش می‌رسد. کدام گوشه‌اش شوشتری می‌خوانند و در کجایش روضه. در خراب‌آباد غم چشم‌بسته راه خانه را پیدا می‌کنم. از مطبخ‌های خانه‌هایش بوی آشنا استشمام می‌کنم. من با این‌که در غم به دیگران آدرس می‌دهم، در شادی اما گم می‌شوم.

این روزها از شادی بیشتر از هر روز دیگری پروا دارم. به نظرم شادی‌ها فقط برای این به سراغت می‌آیند که تو را از غم روزمره‌ات بگیرند، بسیار بالا ببرند و چنان زمینت بزنند که دو سه محله دیگر از غم را هم پیدا کنی. شادی‌ در زندگی من مکررا نقشش دمیدن در آتش زیر خاکستر بوده. هر بار آمده، بی‌درنگ گر گرفته‌ام. من از شادی یا هر چیز جدیدی که شبیه به آن باشد مثل فرد مار گزیده‌ای می‌ترسم.

من از غم تغذیه می‌کنم. قوت غالبم سال‌هاست که غم شده. آن‌قدری که به آن هر سال فطریه تعلق می‌گیرد!

🌊 در زندگی کسانی را آن‌چنان دوست داریم که دوست داشتنشان می‌چربد به دوست داشتن بقیه دنیا روی هم. آن‌هایی که اگر از دستشان بدهیم، همه دنیا را هم که بهمان بدهند، باز جبران مافات نمی‌کند. از این قماش غم، رفتن محبوب است و از دست دادن پدربزرگ. جایی الکساندر همن در مواجهه‌ با مرگ دخترش می‌نویسد:

«ایزابل که رفت، من و تری با دریا دریا عشقی که دیگر توان ابرازش را نداشتیم باقی ماندیم. […] چاره‌ای نداشتیم جز زندگی درون خلائی که فقط حضور ایزابل پرش می‌کرد. غیاب ماندگار ایزابل حالا یکی از اندام‌های بدن ماست؛ اندامی که تنها کارکردش ترشح پیوسته اندوه است.»

آدم‌ها یکتا هستند و دوست‌داشتنشان هم یکتا. در این میان، بعضی‌ را به‌غایتی دوست داریم که اگر بخواهیم این دل‌بستگی را به شخص یا مردم دیگری منتقل کنیم، نتیجه چیزی نمی‌شود جز حیرانیمان در توزیع آن. ما می‌مانیم با دریا دریا عشقی که روی جانمان مانده در حالی که نمی‌دانیم با آن چه باید کنیم. عشقی که قطره قطره تبدیل به اقیانوسی شده که اندازه‌اش اکنون از محبت همه آدم‌ها بیشتر است. عجز ما در این موقعیت را به نظرم کسی به زیبایی کمال الدین اسماعیل تشریح نکرده. آن‌قدری که حافظ هم آن را در شعری تضمین کرده است:

گر بر کنم دل از تو و بردارم از تو مهر
آن مهر بر که افکنم؟ آن دل کجا برم؟

و محمد (ص) از مسجد الاقصی و من از آغوشت به بهشت رفتم …