🦊 نیمای عزیز

کاغذی که فرستادید را خواندم. ممنونم از محبت شما. حالا که مخاطب شما نوجوانان و جوانان است، شاید این نوشته برای ستونی که گفتید مناسب باشد:

من نمی‌دانم آدم‌ها برای اولین بار در چه سنی شازده‌ کوچولو را می‌خوانند. حتی درست یادم نیست که خودم این کار را کی کرده‌ام. اما می‌دانم که خیلی‌ها حتی اگر داستان را به طور کامل هم نخوانده باشند، دست کم جملات معروفش را در جایی خوانده یا شنیده‌اند. قدر مسلم این است که این کتاب طرفداران زیادی دارد. به گواه آمار و ارقام، هیچ کتاب غیرمذهبی به اندازه شازده‌ کوچولو در دنیا ترجمه نشده است. من دوستی دارم که به هر کشوری که سفر می‌کند، نسخه‌ای از این داستان را به زبان آن دیار تهیه می‌کند و با خود به خانه می‌برد. حالا که این‌قدر این نوشته بین ما محترم است، من خواهشی دارم؛ بیایم شازده کوچولو را وجه‌المصالحه قرار دهیم! اصلا فراموش کنیم آن‌چه که معلم‌های اخلاق در همه دوران‌ها در گوش ما خوانده‌اند را. بیایم گفتمان این داستان را بگذاریم وسط و تفاوق کنیم که اگر جمله‌ای از آن را دوست داشتیم، به آن عمل کنیم. مثلا، در دورانی که حتی افراد بالغ جامعه هم می‌گویند خودت فقط مهم هستی بیایم شازده کوچولو را وجه‌المصالحه قرار دهیم و مسئول هر چه که اهلی کرده‌ایمش باشیم.

شازده کوچولو گفت: «اهلی کردن» یعنی چه؟
روباه گفت: اهلی کردن چیز بسیار فراموش شده‌ای است؛ یعنی «ایجاد علاقه کردن.»

شازده کوچولو گفت: کم‌کم دارم می‌فهمم… گلی هست… و من گمان می‌کنم که آن گل مرا اهلی کرده است…
روباه ساکت شد و مدت زیادی به شازده کوچولو نگاه کرد، آخر گفت: بی‌زحمت مرا اهلی کن!

بدین گونه شازده کوچولو روباه را اهلی کرد و همینکه ساعت وداع نزدیک شد، روباه گفت: آه!… من خواهم گریست.
شازده کوچولو گفت: گناه از خود تو است. من که بدی به جان تو نمی‌خواستم. تو خودت می‌خواستی که من تو را اهلی کنم…

موقع خداحافظی روباه گفت: آدم‌ها این حقیقت را فراموش کرده‌اند ولی تو نباید فراموش کنی. تو هر چه را اهلی کنی، همیشه مسئول آن خواهی بود. تو مسئول گل خود هستی…

دوستدارت
کاف

پی‌نوشت: نوشتن این ستون که تمام شد، یاد این ماجرا افتادم که ابن سیرین کسی را گفت: چگونه‌ای؟ گفت: چگونه است حال کسی که پانصد درهم بدهکار است، عیالوار است و هیچ چیز ندارد؟ ابن سیرین به خانه خود رفت و هزار درهم آورد و به وی داد و گفت: پانصد درهم به طلبکار بده و باقی را خرج خانه کن و واى بر من اگر پس از این حال کسی را بپرس

📓 خرمشهر که آزاد شد، با فائزه و یاسر برگشتند شهر. می‌دانستند که خانه‌یشان رمبیده. آمده بودند باقی‌مانده مدارک و اسنادشان را جمع کنند و برگردند شاهین‌شهر. از بیرونْ خرابی خانه آن‌چنان پیدا نبود، اما همین که پا از آستانه داخل گذاشتند، فائزه زد به صورتش و گفت «یا سد عباس! خانه خرابمون کردن که!» سقف آشپزخانه ریخته بود. همین طور بخش زیادی از پذیرایی. یاسر رفت سراغ گنجه. فائزه هم به دنبالش. او ولی آرام‌آرام پا روی آجر شکسته‌های سمت اتاقش گذاشت و با حالتی مسخ شده به سمت کمدی رفت که سال‌ها پیش قفلش کرده بود و کلیدش را از بالای پل انداخته بود توی شط. شیشه پنجره بالای کمد شکسته بود. کمد از کمر باز شده بود و بخش زیادی از نوارها، کتاب‌ها و آلبوم‌هایی که تنگ هم چیده شده بودند پخش زمین.

یاسر با فائزه جر و بحث می‌کرد که برو دنبال شناسنامه‌ها. فائزه اما عراقی‌ها را دشنام می‌داد که این گونه با خانه زندگی‌شان کرده‌اند. او ولی خیره‌خیره به دفتری نگاه می‌کرد که داخل آوار پیدا کرده بود. با آستین گرد روی دفتر را پاک کرد. مقابل صورتش گرفت. برایش محترم بود اما از باز کردنش اکراه داشت. فائزه ناراحت آمد داخل اتاق و گفت «اینجا چه کار می‌کنی؟ نمی‌دانی شناسنامه‌ها کجان؟» شوکه برگشت و گفت «نه دارم می‌گردم ببینم لای این کتابا چیز مهمی نباشه» و بلافاصله برای این که نشان دهد دنبال سندی می‌گردد لای دفتر را باز کرد «ولی بعید می‌دونم. چیزی که اینجا نی. زیر فرش چه؟ نگاه کردی؟ مامان گاهی اوجا میذاشتش که برگه‌هاش صاف بمونن.» «ها راست میگی، برم ببینم.» این را فائزه گفت و از اتاق رفت. او اما نگاهش به یادداشتی افتاد که سال‌ها پیش قبل از رفتن سهیلا نوشته بود. یادداشت از این قرار بود:

اول فروردین ۵۸

امروز صبح یکی‌ از بهترین حس‌های دنیا را تجربه کردم. این‌که صبح بیدار شوی و خانه بوی کسی را بدهد که همه جان تو است. فکر کنم بزرگترین عیدیم را از روزگار گرفته‌ام. سهیلا هنوز خواب است. باورم نمی‌شود که اینجاست. ای کاش زندگی همین‌جا متوقف می‌شد.

قطره‌های اشکش روی دفتر خاطرات چکید. یاد سهیلایی افتاد که دیگر نیست. چشمانش سیاهی رفت. دنیا روی سرش خراب شد طوری که آوارهای خانه به چشمش حقیر می‌آمدند. جگرش می‌سوخت. گر گرفته بود که یاسر صدا زد «شناسنامه‌ها را پیدا کردم. بیایید بریم تا از شانس ما سقف نریخته.» فائزه تابلوی وان‌یکاد را از زمین برداشت و روی کابینت گذاشت. او هم دفتر را هول‌هولکی زیر بغلش. همراهشان از خانه رفت. تا شاهین شهر، یاسر به فکر این بود که در این اوضاع چه کاسبی راه بیاندازد در شهر غریب. فائزه ناله می‌کرد که خانه خراب شدیم. اما او لب نزد. فقط و فقط یک سوال بی‌جواب داشت: سهیلا کجا رفت؟

🏙 محمد بهشتی می‌گفت که هر چیز، زمین دارد و آسمان. در معماری، در هنر، در علم، برای هر چیز زمین و آسمانی هست. حیاط باصفای خانه‌های ایرانی را به یاد بیاوریم. به تفاوت حوض با استخر، ایوان با تراس و فرش ایرانی با پارکت دقت کنیم. فرق حوض با استخر این است که استخر، زمین آب است ولی حوض، «زمین تا آسمان» آب است. ایوان، زمین تا آسمان یک فضای‌نیم‌باز است در حالی‌ که تراس تنها زمین آن فضای نیم‌باز است. قرار در آسمان است. اگر چیزی فقط زمینش را داشته باشد جای درستی برای لنگر انداختن انسان نیست. حرفش به دلم نشست. به ما در مدرسه زمین هر چیز را یاد می‌دهند. زمین ریاضی، زمین فیزیک، زمین ادبیات. اما بعضی‌ها بعدتر، زمین تا آسمان موضوعی را فتح می‌کنند. آینشتین زمین تا آسمان فیزیک را می‌دانست.‌ شعر سعدی زمین تا آسمان شعر فارسی را دارد. من محمد بهشتی را زیاد نمی‌شناسم. اما خواستم این حرفش را باور کنم. هر چند که موقع شنیدن این تعبیر، انگار آن را در جایی در پس ذهنم هم پیدا می‌کردم. نمی‌دانم او این تعبیر زمین و آسمان را از کجا آورده ولی دیروز که پشت چراغ قرمز منتظر بودم، یاد همه نوبت‌هایی افتادم که با بی‌دقتی خوانده بودم: فسبحان الذی بیده «ملکوت» کل شیء و الیه ترجعون!

📖 با سحر در مورد کتاب‌هایی که امسال خوانده‌ایم حرف می‌زدیم. لیستمان هیچ فصل مشترکی نداشت. نه در عنوان، نه در حال و هوا. ازم پرسید «کدام را خیلی دوست داشتی که من هم بخوانم؟» گفتم شهرهای ناپیدا. فضایی شبیه به هزار و یک شب دارد. با این تفاوت که این بار، جای شهرزاد، مارکو پولو مجبور به قصه‌گویی شده. خوشش آمد. به لیست گودریدزش اضافه‌اش کرد.

ناخواسته اما ذهنم به سراغ این رفت که اگر کس دیگری این سوال را پرسیده بود ممکن بود عنوان دیگری را به او می‌گفتم. نه که شهرهای ناپیدا را دوست نداشته باشم، که اتفاقا خیلی دوست‌ داشتم، اما ممکن بود به فراخور مخاطب، کتاب دیگری که همین قدر زیاد دوستش داشتم را می‌گفتم. مثلا ممکن بود بگویم مرگ ایوان ایلیچ یا بیگانه. در همین فکر بودم که از خودم پرسیدم به چه کسی بیگانه را می‌گفتی؟ هر چه گشتم کسی را پیدا نکردم. یا لااقل کسی که سلام علیک نزدیکی داشته باشیم را. از این که کسی دور و برم نبود که به او بگویم چقدر و چرا بیگانه را این‌قدر دوست دارم غم خاصی به دلم نشست. احساس تنهایی کردم. از این که دوستی کنارم نبود که در میان اختلاط‌های پراکنده‌مان، صادقانه با ذوق تعریف کنم که چه طور کامو به جای لفاظی‌های بی‌ سر و ته، در یک روایات کوتاه و هنرمندانه اَبزورد بودن زندگی را نشان می‌دهد. در همین فکرها بودم که دیدم سحر می‌گوید، «هیروشیما عشق من و کلا ترجمه‌های قاسم روبین از مارگریت دوراس خوب هستند.»

حواسم دوباره برمی‌گردد پیش سحر. از او می‌پرسم الان در حال تمام کردن چه کتابی است؟ چیزی که زیاد از شروع کردنش نگذشته باشد. مکثی می‌کند و می‌گوید «مجموعه داستان‌هایی از ناباکوف به اسم بازگشت چورب.» لبخند می‌زنم. «خوانده‌ای؟» بله. «دوست داشتی؟» راستش نه! نابوکوف، در داستان‌های کوتاهش، لابه‌لای مجموعه‌ای سرشار از جزئیات، سعی می‌کند اگر شد داستانی هم روایت کند و این برای من آزاردهنده است. لب‌هایش را جمع می‌کند، ابروهایش را بالا می‌اندازد و سرش را به چپ و راست، جوری که نه تایید کرده باشد نه تکذیب، تکان می‌دهد. «تو چی؟ در حال تمام کردن چیزی هستی؟». کتاب جدید مطر. رفقای من. مطر را خیلی دوست دارم. با شخصیت‌های نوشته‌هایش احساس هم‌ذات پنداری می‌کنم. «چه خوب! وقتی تمام شد خلاصه‌اش را برایم بگو. شاید من هم مشتاق شدم و خواندمش.» این را که شنیدم ترس مرموزی وجودم را فرا می‌گیرد. چه چیزی باید از خلاصه کتاب به او بگویم؟ و او چه چیزی از این خلاصه دست‌گیرش خواهد شد؟

یک بار امیر نادری، تعریف می‌کرد، اولین طرحی که برای ساخت آب، باد، خاک به تلوزیون ارائه داده بود برگه کاغذی بوده که روی آن یک خط کشیده و روی آن یک بچه در حال دویدن در بیابان. همین و بس. بعدتر این یک تکه کاغد شد آب، باد، خاک. آیا این خلاصه اشتباه بود؟ نه. ناقص بود؟ نه. همه فیلم بود؟ نه! فرق بین خلاصه یا طرح یک اثر هنری با خود اثر در اجرای آن است. در این که چه طور این بچه‌ای که روی کاغذ در بیابان در حال دویدن است تبدیل می‌شود به آب، باد، خاک. من می‌توانستم همان موقع به سحر بگویم که کتاب مطر در مورد سه دوست در تبعید است که به خاطر دیکتاتوری قذافی دیگر به لیبی نمی‌توانند برگردند. اما نگفتم و در عوض جواب را به آینده حواله دادم و از آن موقع تا امروز به عریانی و ستر خلاصه‌ها فکر کردم. دست آخر به او نوشتم که رمان مطر را تمام کردم. حیف است که نخوانی‌اش، اگر می‌خواهی بدانی در مورد چیست در مورد سه دوست در تبعید است که به خاطر دیکتاتوری قذافی دیگر نمی‌توانند به لیبی برگردند.

📸 چند ساعتی از غروب گذشته بود که تصمیم گرفتم از DTU برگردم خانه. در ایستگاه اتوبوس، مشغول خواندن کتاب جدید مطر بودم که چند دانشجو، با شور و غوغای آن سن و سال‌ها، از راه رسیدند و در مسخره‌ترین و خوش‌حال‌ترین حالت، شروع به عکس گرفتن با هم کردند، آن هم در آن تاریکی و موقعیت. صدای خنده‌شان همه را متوجه حضورشان کرد. پیرزنی که چند دقیقه‌ای طول کشیده بود تا روی نیمکت کنارم بشیند، از جا بلند شد و خمیده خمیده و آرام آرام رفت سمتشان. تا به این فکر بیافتم که رفت تا بهشان گیر بدهد، با لبخند ملیحی گفت اگر عکس دست‌ جمعی می‌خواهید بدهید ازتان بگیرم. دختر آسیای شرقی که پشت سکو بود از بینشان جلو آمد و با لبخند دوربین را به دستش داد. پیرزن، با دستان لرزانش کنون EOS R6 را گرفت و پرسید آیا روی اتوماتیک است و قبل از این‌که جواب را بشنود، چلیک! لبخند بزنید، دوباره! چلیک. دانشجوها خندیدند و وقتی عکس‌ها را دیدند خنده‌شان بلندتر شد. پیرزن هم خندید. من هم. اتوبوس رسید و همگی سوار شدیم. شبم ساخته شد. 

این روزها، هر از گاهی که بخت یاری می‌کند و موفق می‌شوم که سرم را از این دریای گهی که درونش غوطه‌ورم بیرون آورم و نفسی بگیرم، خدا را از صمیم قلب شکر می‌کنم که دیگر در هلسینکی زندگی نمی‌کنم. مردم این‌جا خیلی بیشتر شبیه به آدمیزادند. همان شب، وقتی رسیدم به ایستگاه قطار، دختری که متوجه شده بود خیلی مشغول کتابم، جلو آمد و با لهجه دانمارکی‌اش گفت آقا قطار رسید، از دستش ندهید. سرم را بالا آوردم و به دنبال خالصانه‌ترین تشکر فقط توانستم بگویم Oh thank you! در مسیر، با این‌که قصه مطر ناخواسته از دنیا جدایم می‌کرد، هر از گاهی نگاهم را از کتاب می‌دزدیدم تا دختر را پیدا کنم و دوباره در ذهنم — این بار اما بهتر — ازش تشکر کنم. نه چون به لطفش از قطار جا نمانده بودم. بیشتر برای این‌که او و پیرزن کاری کردند تا دوباره احساس کنم که در بین مردم هستم. سگ بریند به هلسینکی و آدم‌هایش که شبیه به میله‌های فلزی بودند.

🎺 با مایکه در مورد این حرف می‌زدیم که در سال‌های گذشته رفته‌رفته علاقه‌ام به موزیکال‌ها بیشتر شده. در این حد که در چهار سالی که هلسینکی بودم هیچ‌وقت اندازه شبی که اپرا باله کارمن را دیدم احساس شعف نکردم. صحبتمان گل می‌اندازد و مکالمه‌مان مشتاقانه ادامه می‌یابد. از ویالن‌زن روی بام حرف می‌زنیم و بعدتر، با هم همیلتون را می‌بینیم. مایکه که خودش ویالنیست است در مورد قطعه‌ها توضیح می‌دهد. هر بار من در مورد فیلمی با او حرف می‌زنم او اول در مورد سازنده موسیقی‌اش اظهار نظر می‌کند. مثلا وقتی به او گفتم سینما پارادیزو را دیده‌ای گفت همانی که اِنیو موریکونه موزیکش را ساخته؟ آدم از این هم‌صحبتی لذت می‌برد. مایکه خودش هم یک بار در اِنسخِده در نقش ویالون‌زن پشت بام بازی کرده و نواخته. فرد نیکو سرشتی است. سه روز خیلی خوب را با هم داشتیم. در مورد داستان و فیلم و موسیقی حرفی نبود که نزدیم. با اجراهای آستور پیاتزولا غذا پختیم و تا جایی که شد خیابان‌های کپنهاگ را بالا و پایین کردیم. 

صبح دوشنبه مایکه سوار قطار شد و برگشت هلند. من هم نوبت دکتر داشتم برای نوار قلب و یک هفته شلوغ در ادامه. از هم جدا شدیم. چند روز گذشت و من شروع به مرور حرف‌هایمان کردم. هر حرف پی حرف دیگر حالا تبدیل شده بود به زنجیره‌ای از فکر پشت فکر. انگار آدمی از پس مکالمه است که می‌تواند بهتر یا بیشتر یا شاید هم عمیق‌تر فکر کند. آدمی به لطف هم‌صحبتی است که می‌تواند افق‌های بیشتری را ببیند، به گذشته‌‌ای برود که کاملا فراموشش کرده یا به آینده‌ای که هرگز تصورش. در مصاحبت با بعضی نفرات، زخم‌های کنهه دهان باز می‌کنند و در مصاحبت با اهلش، زخم‌ها رفو و التیام می‌یابند. بدون شک آدمی به خلوت نیاز دارد. اما در مجاورت با دیگری است که خلوت‌هایش شکوفه می‌دهند و در خلوت بعدی‌اش ثمر.  

یک هفته از اقامت مایکه می‌گذرد. دوباره به موزیکال‌ها و ذائقه‌ای که برای دنبال‌کردنشان پیدا کرده‌ام فکر می‌کنم. به این‌که چه طور در گذر زمان و با تغییر حالات و روزگار، به موزیکال‌ها این‌گونه علاقه‌مند شده‌ام. به طور تصادفی ویدیویی به دستم می‌رسد از شخصی که نسخه‌های معروف در تعزیه را در دستگاه‌های مختلف موسیقی ایرانی اجرا می‌کند. آنی متوجه می‌شوم که تعزیه هم که یک موزیکال است و من چقدر تعزیه را دوست دارم! خیلی برایم عجیب است. چون تا زمانی که یادم می‌آید از تعزیه گریزان بوده‌ام. در بچگی متنفر حتی. هیچ‌گاه یک اجرا را کامل دنبال نکردم. اصلا دل خوشی از تعزیه و شبیه‌خوان و آدم‌هایی که برای تعزیه جایی جمع می‌شدند نداشتم. از اجراهای شلخته و زنانه‌خوان‌های بد صدا همیشه متنفر بوده‌ام. با این حال، اکنون که دارم فکر می‌کنم، تعزیه عجب موزیکال غریبی است! با این رگ و ریشه‌ای که دارد اگر خوب طراحی و اجرا شود چه پتانسیلی دارد. این شوکه‌کننده‌ترین رویاروییم با تغییر نگاه و سلیقه‌ام در این سال‌ها بوده. لحظه عجیبی است. به خودم می‌گویم من بیضایی نیستم. از نمایش و موسیقی هم سر در نمی‌آورم. ولی در این لحظه می‌توانم آرزو کنم که روزی یک تعزیه با شکوه را با همه درام‌ و حماسه و آوازهایش به روی صحنه آورم. یک موزیکال تمام‌عیار.

☎️ سال‌ها پیش دوستی داشتم که در ابتدای جوانی ازدواج کرده بود. پسر جذاب و باهوشی بود. از آن‌ها که هر بار هم که می‌دیدی‌اش هیجانی برای پرداختن به علم داشت. مذهبی بود و اهل بگو بخند. چند سالی گذشت. بعد از مدتی دیدمش و از سر و رویش معلوم بود که بلایی سرش آمده. مثل کسی بود که قطار از رویش رد شده باشد. به باورهایش پشت کرده بود. کم‌خوابی کم‌ترین چیزی بود که چشم‌هایش نشان می‌داد. شکست در صورتش هویدا بود. راه که می‌رفت خستگی از بدنش آویزان بود. از چهره‌اش که هیچ، از پشت سرش هم غم نمایان بود. معلوم بود هر چه تلاش کرده راهی برای بیرون رفتن از تنگنای زندگی‌اش پیدا کند، موفق نبوده. زندگی او پاندولی را یادآوری می‌کرد که بین غمی جانکاه و خشمی جان‌فرسا در رفت و آمد باشد.

یک‌بار وقتی که پاندولش نزدیک‌تر بود به غم تا خشم، خیلی بی‌مقدمه گفت: «ولی کسی برای ما بزرگتری نکرد.» من که جا خورده بودم از حرف نابه‌هنگامش، با نگاهی که بخواهد هم کمکی به او کرده باشه هم تقاضای توضیح بیشتری کند به نم چشمانش خیره شدم. حرف زد. و تازه فهمیدم چه بر سرش آمده و عمق فاجعه کجا است. آن‌چه او از آن به تنگ آمده بود فقط این نبود که طلاقی بین او و همسرش صورت گرفته. بلکه وضعیتی بود که همه را از او و او را از همه جدا کرده بود. بیشتر که توضیح داد، فهمیدم منظورش از بزرگتری، پادرمیانی است. انگار کسی هیچ وقت طرف او را نگرفته بود. می‌گفت هیچ کس نیامد بین ما پادرمیانی کند. افسار خشم بین ما را بگیرد ببرد گوشه‌ای و آراممان کند و بخواهد با حوصله با هم صحبت کنیم. سوال مهمش این بود که چرا کسی تلفن را برنداشت، زنگ نزد، به آن‌ها نگفت که شما برای هم حیف هستید. جدا نشوید. تلاش کنید، شاید درست شد. مشاوره‌ رفته‌اید؟ از این می‌سوخت که چرا بزرگتری برای بهتر شدن شکر آب بینشان تقلایی نکرده. جوری حرف می‌زد که حتی راضی بوده پدرش کشیده‌ای در گوشش خوابنده باشد، ولی خوابنده باشد!

وقتی که آرام شد، گفتم فلانی مگر فرقی هم می‌کرد؟ گفت نه! ولی این‌که کسی تلاشی برای من نکرد، نمکی شده بر زخمی که هیچ‌گاه خوب نمی‌شود. همسرم رفت، ولی چرا یک‌بار به او کسی نگفت حیف نیست می‌روی؟!