🦊 نیمای عزیز

کاغذی که فرستادید را خواندم. ممنونم از محبت شما. حالا که مخاطب شما نوجوانان و جوانان است، شاید این نوشته برای ستونی که گفتید مناسب باشد:

من نمی‌دانم آدم‌ها برای اولین بار در چه سنی شازده‌ کوچولو را می‌خوانند. حتی درست یادم نیست که خودم این کار را کی کرده‌ام. اما می‌دانم که خیلی‌ها حتی اگر داستان را به طور کامل هم نخوانده باشند، دست کم جملات معروفش را در جایی خوانده یا شنیده‌اند. قدر مسلم این است که این کتاب طرفداران زیادی دارد. به گواه آمار و ارقام، هیچ کتاب غیرمذهبی به اندازه شازده‌ کوچولو در دنیا ترجمه نشده است. من دوستی دارم که به هر کشوری که سفر می‌کند، نسخه‌ای از این داستان را به زبان آن دیار تهیه می‌کند و با خود به خانه می‌برد. حالا که این‌قدر این نوشته بین ما محترم است، من خواهشی دارم؛ بیایم شازده کوچولو را وجه‌المصالحه قرار دهیم! اصلا فراموش کنیم آن‌چه که معلم‌های اخلاق در همه دوران‌ها در گوش ما خوانده‌اند را. بیایم گفتمان این داستان را بگذاریم وسط و تفاوق کنیم که اگر جمله‌ای از آن را دوست داشتیم، به آن عمل کنیم. مثلا، در دورانی که حتی افراد بالغ جامعه هم می‌گویند خودت فقط مهم هستی بیایم شازده کوچولو را وجه‌المصالحه قرار دهیم و مسئول هر چه که اهلی کرده‌ایمش باشیم.

شازده کوچولو گفت: «اهلی کردن» یعنی چه؟
روباه گفت: اهلی کردن چیز بسیار فراموش شده‌ای است؛ یعنی «ایجاد علاقه کردن.»

شازده کوچولو گفت: کم‌کم دارم می‌فهمم… گلی هست… و من گمان می‌کنم که آن گل مرا اهلی کرده است…
روباه ساکت شد و مدت زیادی به شازده کوچولو نگاه کرد، آخر گفت: بی‌زحمت مرا اهلی کن!

بدین گونه شازده کوچولو روباه را اهلی کرد و همینکه ساعت وداع نزدیک شد، روباه گفت: آه!… من خواهم گریست.
شازده کوچولو گفت: گناه از خود تو است. من که بدی به جان تو نمی‌خواستم. تو خودت می‌خواستی که من تو را اهلی کنم…

موقع خداحافظی روباه گفت: آدم‌ها این حقیقت را فراموش کرده‌اند ولی تو نباید فراموش کنی. تو هر چه را اهلی کنی، همیشه مسئول آن خواهی بود. تو مسئول گل خود هستی…

دوستدارت
کاف

پی‌نوشت: نوشتن این ستون که تمام شد، یاد این ماجرا افتادم که ابن سیرین کسی را گفت: چگونه‌ای؟ گفت: چگونه است حال کسی که پانصد درهم بدهکار است، عیالوار است و هیچ چیز ندارد؟ ابن سیرین به خانه خود رفت و هزار درهم آورد و به وی داد و گفت: پانصد درهم به طلبکار بده و باقی را خرج خانه کن و واى بر من اگر پس از این حال کسی را بپرس

🏙 محمد بهشتی می‌گفت که هر چیز، زمین دارد و آسمان. در معماری، در هنر، در علم، برای هر چیز زمین و آسمانی هست. حیاط باصفای خانه‌های ایرانی را به یاد بیاوریم. به تفاوت حوض با استخر، ایوان با تراس و فرش ایرانی با پارکت دقت کنیم. فرق حوض با استخر این است که استخر، زمین آب است ولی حوض، «زمین تا آسمان» آب است. ایوان، زمین تا آسمان یک فضای‌نیم‌باز است در حالی‌ که تراس تنها زمین آن فضای نیم‌باز است. قرار در آسمان است. اگر چیزی فقط زمینش را داشته باشد جای درستی برای لنگر انداختن انسان نیست. حرفش به دلم نشست. به ما در مدرسه زمین هر چیز را یاد می‌دهند. زمین ریاضی، زمین فیزیک، زمین ادبیات. اما بعضی‌ها بعدتر، زمین تا آسمان موضوعی را فتح می‌کنند. آینشتین زمین تا آسمان فیزیک را می‌دانست.‌ شعر سعدی زمین تا آسمان شعر فارسی را دارد. من محمد بهشتی را زیاد نمی‌شناسم. اما خواستم این حرفش را باور کنم. هر چند که موقع شنیدن این تعبیر، انگار آن را در جایی در پس ذهنم هم پیدا می‌کردم. نمی‌دانم او این تعبیر زمین و آسمان را از کجا آورده ولی دیروز که پشت چراغ قرمز منتظر بودم، یاد همه نوبت‌هایی افتادم که با بی‌دقتی خوانده بودم: فسبحان الذی بیده «ملکوت» کل شیء و الیه ترجعون!

📖 با سحر در مورد کتاب‌هایی که امسال خوانده‌ایم حرف می‌زدیم. لیستمان هیچ فصل مشترکی نداشت. نه در عنوان، نه در حال و هوا. ازم پرسید «کدام را خیلی دوست داشتی که من هم بخوانم؟» گفتم شهرهای ناپیدا. فضایی شبیه به هزار و یک شب دارد. با این تفاوت که این بار، جای شهرزاد، مارکو پولو مجبور به قصه‌گویی شده. خوشش آمد. به لیست گودریدزش اضافه‌اش کرد.

ناخواسته اما ذهنم به سراغ این رفت که اگر کس دیگری این سوال را پرسیده بود ممکن بود عنوان دیگری را به او می‌گفتم. نه که شهرهای ناپیدا را دوست نداشته باشم، که اتفاقا خیلی دوست‌ داشتم، اما ممکن بود به فراخور مخاطب، کتاب دیگری که همین قدر زیاد دوستش داشتم را می‌گفتم. مثلا ممکن بود بگویم مرگ ایوان ایلیچ یا بیگانه. در همین فکر بودم که از خودم پرسیدم به چه کسی بیگانه را می‌گفتی؟ هر چه گشتم کسی را پیدا نکردم. یا لااقل کسی که سلام علیک نزدیکی داشته باشیم را. از این که کسی دور و برم نبود که به او بگویم چقدر و چرا بیگانه را این‌قدر دوست دارم غم خاصی به دلم نشست. احساس تنهایی کردم. از این که دوستی کنارم نبود که در میان اختلاط‌های پراکنده‌مان، صادقانه با ذوق تعریف کنم که چه طور کامو به جای لفاظی‌های بی‌ سر و ته، در یک روایات کوتاه و هنرمندانه اَبزورد بودن زندگی را نشان می‌دهد. در همین فکرها بودم که دیدم سحر می‌گوید، «هیروشیما عشق من و کلا ترجمه‌های قاسم روبین از مارگریت دوراس خوب هستند.»

حواسم دوباره برمی‌گردد پیش سحر. از او می‌پرسم الان در حال تمام کردن چه کتابی است؟ چیزی که زیاد از شروع کردنش نگذشته باشد. مکثی می‌کند و می‌گوید «مجموعه داستان‌هایی از ناباکوف به اسم بازگشت چورب.» لبخند می‌زنم. «خوانده‌ای؟» بله. «دوست داشتی؟» راستش نه! نابوکوف، در داستان‌های کوتاهش، لابه‌لای مجموعه‌ای سرشار از جزئیات، سعی می‌کند اگر شد داستانی هم روایت کند و این برای من آزاردهنده است. لب‌هایش را جمع می‌کند، ابروهایش را بالا می‌اندازد و سرش را به چپ و راست، جوری که نه تایید کرده باشد نه تکذیب، تکان می‌دهد. «تو چی؟ در حال تمام کردن چیزی هستی؟». کتاب جدید مطر. رفقای من. مطر را خیلی دوست دارم. با شخصیت‌های نوشته‌هایش احساس هم‌ذات پنداری می‌کنم. «چه خوب! وقتی تمام شد خلاصه‌اش را برایم بگو. شاید من هم مشتاق شدم و خواندمش.» این را که شنیدم ترس مرموزی وجودم را فرا می‌گیرد. چه چیزی باید از خلاصه کتاب به او بگویم؟ و او چه چیزی از این خلاصه دست‌گیرش خواهد شد؟

یک بار امیر نادری، تعریف می‌کرد، اولین طرحی که برای ساخت آب، باد، خاک به تلوزیون ارائه داده بود برگه کاغذی بوده که روی آن یک خط کشیده و روی آن یک بچه در حال دویدن در بیابان. همین و بس. بعدتر این یک تکه کاغد شد آب، باد، خاک. آیا این خلاصه اشتباه بود؟ نه. ناقص بود؟ نه. همه فیلم بود؟ نه! فرق بین خلاصه یا طرح یک اثر هنری با خود اثر در اجرای آن است. در این که چه طور این بچه‌ای که روی کاغذ در بیابان در حال دویدن است تبدیل می‌شود به آب، باد، خاک. من می‌توانستم همان موقع به سحر بگویم که کتاب مطر در مورد سه دوست در تبعید است که به خاطر دیکتاتوری قذافی دیگر به لیبی نمی‌توانند برگردند. اما نگفتم و در عوض جواب را به آینده حواله دادم و از آن موقع تا امروز به عریانی و ستر خلاصه‌ها فکر کردم. دست آخر به او نوشتم که رمان مطر را تمام کردم. حیف است که نخوانی‌اش، اگر می‌خواهی بدانی در مورد چیست در مورد سه دوست در تبعید است که به خاطر دیکتاتوری قذافی دیگر نمی‌توانند به لیبی برگردند.

☎️ سال‌ها پیش دوستی داشتم که در ابتدای جوانی ازدواج کرده بود. پسر جذاب و باهوشی بود. از آن‌ها که هر بار هم که می‌دیدی‌اش هیجانی برای پرداختن به علم داشت. مذهبی بود و اهل بگو بخند. چند سالی گذشت. بعد از مدتی دیدمش و از سر و رویش معلوم بود که بلایی سرش آمده. مثل کسی بود که قطار از رویش رد شده باشد. به باورهایش پشت کرده بود. کم‌خوابی کم‌ترین چیزی بود که چشم‌هایش نشان می‌داد. شکست در صورتش هویدا بود. راه که می‌رفت خستگی از بدنش آویزان بود. از چهره‌اش که هیچ، از پشت سرش هم غم نمایان بود. معلوم بود هر چه تلاش کرده راهی برای بیرون رفتن از تنگنای زندگی‌اش پیدا کند، موفق نبوده. زندگی او پاندولی را یادآوری می‌کرد که بین غمی جانکاه و خشمی جان‌فرسا در رفت و آمد باشد.

یک‌بار وقتی که پاندولش نزدیک‌تر بود به غم تا خشم، خیلی بی‌مقدمه گفت: «ولی کسی برای ما بزرگتری نکرد.» من که جا خورده بودم از حرف نابه‌هنگامش، با نگاهی که بخواهد هم کمکی به او کرده باشه هم تقاضای توضیح بیشتری کند به نم چشمانش خیره شدم. حرف زد. و تازه فهمیدم چه بر سرش آمده و عمق فاجعه کجا است. آن‌چه او از آن به تنگ آمده بود فقط این نبود که طلاقی بین او و همسرش صورت گرفته. بلکه وضعیتی بود که همه را از او و او را از همه جدا کرده بود. بیشتر که توضیح داد، فهمیدم منظورش از بزرگتری، پادرمیانی است. انگار کسی هیچ وقت طرف او را نگرفته بود. می‌گفت هیچ کس نیامد بین ما پادرمیانی کند. افسار خشم بین ما را بگیرد ببرد گوشه‌ای و آراممان کند و بخواهد با حوصله با هم صحبت کنیم. سوال مهمش این بود که چرا کسی تلفن را برنداشت، زنگ نزد، به آن‌ها نگفت که شما برای هم حیف هستید. جدا نشوید. تلاش کنید، شاید درست شد. مشاوره‌ رفته‌اید؟ از این می‌سوخت که چرا بزرگتری برای بهتر شدن شکر آب بینشان تقلایی نکرده. جوری حرف می‌زد که حتی راضی بوده پدرش کشیده‌ای در گوشش خوابنده باشد، ولی خوابنده باشد!

وقتی که آرام شد، گفتم فلانی مگر فرقی هم می‌کرد؟ گفت نه! ولی این‌که کسی تلاشی برای من نکرد، نمکی شده بر زخمی که هیچ‌گاه خوب نمی‌شود. همسرم رفت، ولی چرا یک‌بار به او کسی نگفت حیف نیست می‌روی؟!

🛋

معلم ادبیاتی داشتیم که می‌گفت مهم‌ترین چیز در جوانی این است که تنهایی‌هایتان را چه طور مدیریت می‌کنید. چند سال بعد، وقتی که دوره دبیرستان تمام شد، فهمیدم که آقای معلم بیشتر منظورش از تنهایی، اوقات فراغت بوده. نشان به آن نشان که توصیه‌هایش اشاره به تابستان پیش رو داشت و نه بطن زندگی. در واقع می‌خواست از سر وظیفه‌ای که به طور خدادادی به دبیران همه زمان‌ها داده می‌شود، توصیه‌ای به پسرهای تازه بالغ کند که یالقوزها حرارتشان را در باشگاه‌های ورزشی آزاد کنند نه جای دیگر. وگرنه در مدرسه ما عموما کسی با تنهایی کاری نداشت و اصلا چندان زندگی را درک نکرده بود که بخواهد به ما بگوید سوال‌های مهم آن چیست و نستعیذ بالله در پی آن بخواهد جوابی یا سرنخی بدهد. از طرف دیگر، اگر بخواهیم منصف باشیم، آن موقع‌ مدیریت اوقات فراغت هم چندان کاری نداشت؛ یا باید می‌رفتی در مغازه پدر یا به زور می‌گذاشتندت کارگاه نجاری یا کمک‌دست مکانیکی یا اگر متمول‌ بودید کلاس ورزشی یا زبان. اگر هم قسر در می‌رفتی، بالاخره خانه پدربزرگ، خاله یا عمویی بود که بروی و باقی مانده اوقات فراغتت را خرج کنی. خلاصه آن سال‌ها چندان تنهایی عمیقی اصلا وجود نداشت که بخواهد به عقل معلم ادبیات مدرسه ما — که حقوقش هم چند ماهی عقب افتاده بود — خطور کند. اگر هم تنهایی بود، کوچک بود، از جنس نوجوانی بود. در عوض آدم‌های اطرافمان بزرگ بودند و زورشان به تنهایی ما می‌رسد.

این وضع اما این طور نماند. طولی نکشید که آواره این شهر و آن شهر شدم. آدم زود بزرگ می‌شود و گاهی زود راهی غربت می‌شود. شهرها و آدم‌ها تنهاییم را گسترش دادند. رفته‌رفته هم قامتم از آدم‌هایی که در تنهایی‌ها اجابتم می‌کردند و دوستشان می‌داشتم بلندتر شد. دیگر آدم‌های قبلی نمی‌توانستند سهم موثری از تنهایم را کم کنند. دیگر کسی از پس تنهایی‌هایم برنمی‌آمد. در فنلاند همیشه تنها بودم. گاهی بیشتر، گاهی کمتر. تنهایی وجه‌های مختلفی دارد. یک بعد آن این است که در دانشگاه آدم‌هایی را برای گفت‌وگو نداشته باشی که چنته‌شان پر باشد و سرشان به تنشان گرانی نکند. در فنلاند زمان‌هایی می‌توانستم از تنهایی فرار کنم که با میکو عمیقا درگیر یک مسئله علمی بودیم. تنهایی جنبه‌های دم دستی هم دارد. مثلا وقتی نمی‌دانی خطای کدت را چگونه حل کنی و تقریبا کسی هم نیست که از او بپرسی و احساس کلافگی می‌کنی.

در چند سال گذشته، تنهایی پا‌به‌پای من تاخته. با این وجود نمی‌دانم اگر راینر ماریا ریلکه را پیدا نمی‌کردم چه طور از این سال‌های سخت رد می‌شدم. و اگر کامو نبود، چه طور خودم را به دست بی‌قیدی و بی‌مهری جذاب دنیا می‌سپردم. ریلکه در مقطعی از عمرم، با نامه‌هایش دریای مواج تنهایی را برایم شکافت و من با آن‌که سر تا پا تر شده بودم، مانند پیروان موسی از آن دریا عبور کردم. بعدتر، کامو، پوچی را از تلخی و کرختی به گرما برایم بدل کرد و من لباس‌هایم را در آن گرما خشکاندم.

تنهایی وجوه پیل‌افکنی دارد که اگر دیر بجنبی مانند پیتون زردی دورت می‌پیچند و استخوان‌های دنده‌ات را می‌شکنند. یادم باشد اگر روزی روزگاری معلم ادبیاتم را دیدم به او بگویم که من بعد از آن‌که از این شهر رفتم و برای خودم دکتر شدم با سوالی پیش شما برگشتم شبیه به آن‌چه که می‌گفتید. فقط ببخشید، تنهایی‌های این چنینی را چه کسی برای ما پر می‌کند؟ خودمان؟ و چگونه؟ و بعد به او بگویم مثلا آن‌هایی که کسی را ندارند که رویاهای بزرگشان را به آن‌ها بگویند خیلی تنها هستند. یا آدم‌هایی که کسی را ندارند که در بزنگاه‌های زندگی، به آن‌ها — مهربانانه — گفت‌وگوی دلسوزانه‌ای را پیش‌کش کند خیلی تنها هستند. آقای معلم فارسی، من فکر می‌کنم، آدم‌هایی که کسی را ندارند که برایشان بنویسند، خیلی تنها هستند.

🔪

اگه موقع آشپزی من رو با یک چاقو ببینید، شما باور می‌کنید چیزی که دستمه یک چاقوئه و اگه به من در آشپزی کمک کنید و با اون چاقو سبزی‌ها رو خورد کنید درک درست‌تری از جزئیاتی مثل تیزی و وزن چاقو پیدا می‌کنید. با این وجود کماکان می‌دونید این چیزی که دست من بوده و الان دست شماست چاقوئه و نه چیز دیگه‌ای. در واقع، در باور شما به چاقو تغییر جدی ایجاد نمیشه. وقتی کارتون با چاقو تموم میشه ممکنه بشورینش یا کمی باهاش بازی کنید. یا توی دستتون بچرخوندیش و تیغه‌ش رو لمس کنید و این بار با دو دست وزنش رو حس کنید. در این میون ممکنه مراقب نباشین و دستتون رو هم ببرین و یک هو درک تازه‌ای از چاقو پیدا کنید. دردی که در این لحظه احساس می‌کنید با علم این بوده که می‌دونستید چیزی که دستتونه چاقوئه، می‌دونستید تیزه و مطمئن بودین که ممکنه بهتون آسیب برسونه. اما هم‌اینک آسیبش رو باور می‌کنید. انگار درک درد حاصله ربط چندانی به باور شما به چاقو نداره!

زندگی روزمره و درک ما از روابط هم همین‌طوره. خیلی وقتا ما می‌دونیم چه کسی دوستمونه و این رابطه چقدر عمیقه. اما درست در بزنگاهی، با شنیدن جمله‌ای، دیدن حادثه‌ای یا اشاره‌ دوستی به خاطره‌ای یک هو دست و دلمون جریحه‌دار میشه و با درک جدید و وجه متفاوتی از حقیقت روبه‌رو میشیم. وجهی که تیزه، دردناکه و از همه مهم‌تر، با وجود آمادگی ما، غافل‌گیرمون می‌کنه. این، همه ماجرا اما نیست! تیزی لبه چاقو همه حقیقت چاقو نیست. بخشی از اونه. بخشی که در برخورد ما، در تماس پوست و گوشت ما با یک لبه تیز، درد رو ایجاد می‌کنه. لزوما زخمی که روی دست ما ایجاد شده ما رو به یقین در مورد چاقو نمی‌رسونه ولی در مواردی می‌تونه تکلیف ما رو با چاقو مشخص کنه.

در زندگی، بسیاری از رابطه‌ها و دوستی‌ها پایدار می‌مونن چون به فراخور روزگار، لبه تیزشون هیچ موقع لمس نمیشه. بماند که عمده روابط آدم‌ها به لمس دسته یا تیغه هم نمی‌رسه چه برسه به لبه تیز. خیلی از چاقوها فقط روی پایه یا توی کشو یا در نهایت روی تخته آشپزی دیده میشن. کمند کسانی که به شما در آشپزی کمک کنند. چاقو رو از دست شما بگیرند و قارچ‌ها و فلفل‌ها رو درست به غایتی که باید حلقه کنند. چاقویی که هیچ موقع وزنش حس نشده احتمالا هیچ موقع هم آسیبی به دست شما نمی‌زنه!

👀 در دوره دبیرستان دبیر دینی داشتیم که سیوطی و این‌ها نخوانده بود. دانشگاه خاصی هم نرفته بود اما مرد خوش طینت و مهربانی بود. خدایش بیامرزد، می‌گفت «اهل فردوس را مرتبتی است که در آن حق‌ تعالی هفته‌ای یک‌بار بر آنان نظر کند و ایشان از مشاهده جمال او مدهوش شوند و تا هفته بعد مدهوش بمانند. باز حضرتش بیاید، بر به‌هوش‌آمدگان جلوه کند و دوباره نظر از نو و مدهوشی از نو.»

آن هنگام، این حکایت برایم تباه، مضحک و کمیک بود. چه می‌شد کرد، جوان بودم و بی‌تجربه و ملانقطی! از آن نقل فقط تباهی تناوبی نچشیده را می‌دیدم. نمی‌دانستم برای اهل زمین هم این اتفاق ممکن است بیفتد. و به چه حلاوتی هم!

در ساغر تو چیست که با جرعه‌ی نخست
هشیار و مست را همه مدهوش می‌کنی …

اخوان

⚖️ در فیزیک رهیافتی برای درک پدیده‌های اطرافمان وجود دارد که سعی می‌کنیم ببینیم یک سیستم در حدهای مختلف چگونه رفتار می‌کند. آن موقع با در نظر گرفتن شرایط خاصی، می‌توانیم حدس بزنیم که در میانه چه رخ می‌دهد. ‌مثلا به این فکر می‌کنیم که در زمان بی‌نهایت یا دمای زیاد یا فواصل دور چه اتفاقی می‌افتد و در زمان، دما و فاصله صفر چه. یک بسط دمای بالا می‌نویسیم و یک بسط دمای پایین به این امید که لااقل درک خام‌دستانه‌ای از رفتار سیستم در دماهای میانی پیدا کنیم. خیلی از اوقات هم، دست خالی از این رهیافت برنمی‌گردیم.

دیرگاهی است بر این باورم که این روش برای سنجش عیار آدم‌ها هم کار می‌کند.‌ بزرگترین رویای هر کس و پیش‌پا افتاده‌ترینشان — که واکنش فرد است در لحظه به رخ‌دادهای پیرامونش — به ما می‌گوید که او تومنی چند صنار با بقیه توفیر می‌کند. همان‌طور که در شرایط سخت آدم‌ها نشان می‌دهند که چند مرده حلاجند. شرایط سخت، کران بالای عملی و رویاهای بزرگ، کران بالای نظری عیار آدم‌هاست.

 مشکل اما مثل همیشه در اندازه‌گیری بزرگترین رویای هر شخص است. ما بزرگترین رویاهایمان را گاهی در یک عمر آزگار برای کسی بازگو نمی‌کنیم و کمتر کسی می‌تواند از سر ضمیر ما آگاه شود. بزرگترین رویاها گاهی چون راز سر به مهر با صاحبانشان به گور می‌روند. کمند آن‌هایی که کسی را دارند که بزرگترین‌روهایشان را برایشان تعریف کنند و کم‌ترند آن‌هایی که رویاهای بزرگی در سر داشته باشند.

به راستی ما برای چه کسی رویاهای بزرگمان را نقل می‌کنیم؟