☎️ سال‌ها پیش دوستی داشتم که در ابتدای جوانی ازدواج کرده بود. پسر جذاب و باهوشی بود. از آن‌ها که هر بار هم که می‌دیدی‌اش هیجانی برای پرداختن به علم داشت. مذهبی بود و اهل بگو بخند. چند سالی گذشت. بعد از مدتی دیدمش و از سر و رویش معلوم بود که بلایی سرش آمده. مثل کسی بود که قطار از رویش رد شده باشد. به باورهایش پشت کرده بود. کم‌خوابی کم‌ترین چیزی بود که چشم‌هایش نشان می‌داد. شکست در صورتش هویدا بود. راه که می‌رفت خستگی از بدنش آویزان بود. از چهره‌اش که هیچ، از پشت سرش هم غم نمایان بود. معلوم بود هر چه تلاش کرده راهی برای بیرون رفتن از تنگنای زندگی‌اش پیدا کند، موفق نبوده. زندگی او پاندولی را یادآوری می‌کرد که بین غمی جانکاه و خشمی جان‌فرسا در رفت و آمد باشد.

یک‌بار وقتی که پاندولش نزدیک‌تر بود به غم تا خشم، خیلی بی‌مقدمه گفت: «ولی کسی برای ما بزرگتری نکرد.» من که جا خورده بودم از حرف نابه‌هنگامش، با نگاهی که بخواهد هم کمکی به او کرده باشه هم تقاضای توضیح بیشتری کند به نم چشمانش خیره شدم. حرف زد. و تازه فهمیدم چه بر سرش آمده و عمق فاجعه کجا است. آن‌چه او از آن به تنگ آمده بود فقط این نبود که طلاقی بین او و همسرش صورت گرفته. بلکه وضعیتی بود که همه را از او و او را از همه جدا کرده بود. بیشتر که توضیح داد، فهمیدم منظورش از بزرگتری، پادرمیانی است. انگار کسی هیچ وقت طرف او را نگرفته بود. می‌گفت هیچ کس نیامد بین ما پادرمیانی کند. افسار خشم بین ما را بگیرد ببرد گوشه‌ای و آراممان کند و بخواهد با حوصله با هم صحبت کنیم. سوال مهمش این بود که چرا کسی تلفن را برنداشت، زنگ نزد، به آن‌ها نگفت که شما برای هم حیف هستید. جدا نشوید. تلاش کنید، شاید درست شد. مشاوره‌ رفته‌اید؟ از این می‌سوخت که چرا بزرگتری برای بهتر شدن شکر آب بینشان تقلایی نکرده. جوری حرف می‌زد که حتی راضی بوده پدرش کشیده‌ای در گوشش خوابنده باشد، ولی خوابنده باشد!

وقتی که آرام شد، گفتم فلانی مگر فرقی هم می‌کرد؟ گفت نه! ولی این‌که کسی تلاشی برای من نکرد، نمکی شده بر زخمی که هیچ‌گاه خوب نمی‌شود. همسرم رفت، ولی چرا یک‌بار به او کسی نگفت حیف نیست می‌روی؟!

🛋

معلم ادبیاتی داشتیم که می‌گفت مهم‌ترین چیز در جوانی این است که تنهایی‌هایتان را چه طور مدیریت می‌کنید. چند سال بعد، وقتی که دوره دبیرستان تمام شد، فهمیدم که آقای معلم بیشتر منظورش از تنهایی، اوقات فراغت بوده. نشان به آن نشان که توصیه‌هایش اشاره به تابستان پیش رو داشت و نه بطن زندگی. در واقع می‌خواست از سر وظیفه‌ای که به طور خدادادی به دبیران همه زمان‌ها داده می‌شود، توصیه‌ای به پسرهای تازه بالغ کند که یالقوزها حرارتشان را در باشگاه‌های ورزشی آزاد کنند نه جای دیگر. وگرنه در مدرسه ما عموما کسی با تنهایی کاری نداشت و اصلا چندان زندگی را درک نکرده بود که بخواهد به ما بگوید سوال‌های مهم آن چیست و نستعیذ بالله در پی آن بخواهد جوابی یا سرنخی بدهد. از طرف دیگر، اگر بخواهیم منصف باشیم، آن موقع‌ مدیریت اوقات فراغت هم چندان کاری نداشت؛ یا باید می‌رفتی در مغازه پدر یا به زور می‌گذاشتندت کارگاه نجاری یا کمک‌دست مکانیکی یا اگر متمول‌ بودید کلاس ورزشی یا زبان. اگر هم قسر در می‌رفتی، بالاخره خانه پدربزرگ، خاله یا عمویی بود که بروی و باقی مانده اوقات فراغتت را خرج کنی. خلاصه آن سال‌ها چندان تنهایی عمیقی اصلا وجود نداشت که بخواهد به عقل معلم ادبیات مدرسه ما — که حقوقش هم چند ماهی عقب افتاده بود — خطور کند. اگر هم تنهایی بود، کوچک بود، از جنس نوجوانی بود. در عوض آدم‌های اطرافمان بزرگ بودند و زورشان به تنهایی ما می‌رسد.

این وضع اما این طور نماند. طولی نکشید که آواره این شهر و آن شهر شدم. آدم زود بزرگ می‌شود و گاهی زود راهی غربت می‌شود. شهرها و آدم‌ها تنهاییم را گسترش دادند. رفته‌رفته هم قامتم از آدم‌هایی که در تنهایی‌ها اجابتم می‌کردند و دوستشان می‌داشتم بلندتر شد. دیگر آدم‌های قبلی نمی‌توانستند سهم موثری از تنهایم را کم کنند. دیگر کسی از پس تنهایی‌هایم برنمی‌آمد. در فنلاند همیشه تنها بودم. گاهی بیشتر، گاهی کمتر. تنهایی وجه‌های مختلفی دارد. یک بعد آن این است که در دانشگاه آدم‌هایی را برای گفت‌وگو نداشته باشی که چنته‌شان پر باشد و سرشان به تنشان گرانی نکند. در فنلاند زمان‌هایی می‌توانستم از تنهایی فرار کنم که با میکو عمیقا درگیر یک مسئله علمی بودیم. تنهایی جنبه‌های دم دستی هم دارد. مثلا وقتی نمی‌دانی خطای کدت را چگونه حل کنی و تقریبا کسی هم نیست که از او بپرسی و احساس کلافگی می‌کنی.

در چند سال گذشته، تنهایی پا‌به‌پای من تاخته. با این وجود نمی‌دانم اگر راینر ماریا ریلکه را پیدا نمی‌کردم چه طور از این سال‌های سخت رد می‌شدم. و اگر کامو نبود، چه طور خودم را به دست بی‌قیدی و بی‌مهری جذاب دنیا می‌سپردم. ریلکه در مقطعی از عمرم، با نامه‌هایش دریای مواج تنهایی را برایم شکافت و من با آن‌که سر تا پا تر شده بودم، مانند پیروان موسی از آن دریا عبور کردم. بعدتر، کامو، پوچی را از تلخی و کرختی به گرما برایم بدل کرد و من لباس‌هایم را در آن گرما خشکاندم.

تنهایی وجوه پیل‌افکنی دارد که اگر دیر بجنبی مانند پیتون زردی دورت می‌پیچند و استخوان‌های دنده‌ات را می‌شکنند. یادم باشد اگر روزی روزگاری معلم ادبیاتم را دیدم به او بگویم که من بعد از آن‌که از این شهر رفتم و برای خودم دکتر شدم با سوالی پیش شما برگشتم شبیه به آن‌چه که می‌گفتید. فقط ببخشید، تنهایی‌های این چنینی را چه کسی برای ما پر می‌کند؟ خودمان؟ و چگونه؟ و بعد به او بگویم مثلا آن‌هایی که کسی را ندارند که رویاهای بزرگشان را به آن‌ها بگویند خیلی تنها هستند. یا آدم‌هایی که کسی را ندارند که در بزنگاه‌های زندگی، به آن‌ها — مهربانانه — گفت‌وگوی دلسوزانه‌ای را پیش‌کش کند خیلی تنها هستند. آقای معلم فارسی، من فکر می‌کنم، آدم‌هایی که کسی را ندارند که برایشان بنویسند، خیلی تنها هستند.

🔪

اگه موقع آشپزی من رو با یک چاقو ببینید، شما باور می‌کنید چیزی که دستمه یک چاقوئه و اگه به من در آشپزی کمک کنید و با اون چاقو سبزی‌ها رو خورد کنید درک درست‌تری از جزئیاتی مثل تیزی و وزن چاقو پیدا می‌کنید. با این وجود کماکان می‌دونید این چیزی که دست من بوده و الان دست شماست چاقوئه و نه چیز دیگه‌ای. در واقع، در باور شما به چاقو تغییر جدی ایجاد نمیشه. وقتی کارتون با چاقو تموم میشه ممکنه بشورینش یا کمی باهاش بازی کنید. یا توی دستتون بچرخوندیش و تیغه‌ش رو لمس کنید و این بار با دو دست وزنش رو حس کنید. در این میون ممکنه مراقب نباشین و دستتون رو هم ببرین و یک هو درک تازه‌ای از چاقو پیدا کنید. دردی که در این لحظه احساس می‌کنید با علم این بوده که می‌دونستید چیزی که دستتونه چاقوئه، می‌دونستید تیزه و مطمئن بودین که ممکنه بهتون آسیب برسونه. اما هم‌اینک آسیبش رو باور می‌کنید. انگار درک درد حاصله ربط چندانی به باور شما به چاقو نداره!

زندگی روزمره و درک ما از روابط هم همین‌طوره. خیلی وقتا ما می‌دونیم چه کسی دوستمونه و این رابطه چقدر عمیقه. اما درست در بزنگاهی، با شنیدن جمله‌ای، دیدن حادثه‌ای یا اشاره‌ دوستی به خاطره‌ای یک هو دست و دلمون جریحه‌دار میشه و با درک جدید و وجه متفاوتی از حقیقت روبه‌رو میشیم. وجهی که تیزه، دردناکه و از همه مهم‌تر، با وجود آمادگی ما، غافل‌گیرمون می‌کنه. این، همه ماجرا اما نیست! تیزی لبه چاقو همه حقیقت چاقو نیست. بخشی از اونه. بخشی که در برخورد ما، در تماس پوست و گوشت ما با یک لبه تیز، درد رو ایجاد می‌کنه. لزوما زخمی که روی دست ما ایجاد شده ما رو به یقین در مورد چاقو نمی‌رسونه ولی در مواردی می‌تونه تکلیف ما رو با چاقو مشخص کنه.

در زندگی، بسیاری از رابطه‌ها و دوستی‌ها پایدار می‌مونن چون به فراخور روزگار، لبه تیزشون هیچ موقع لمس نمیشه. بماند که عمده روابط آدم‌ها به لمس دسته یا تیغه هم نمی‌رسه چه برسه به لبه تیز. خیلی از چاقوها فقط روی پایه یا توی کشو یا در نهایت روی تخته آشپزی دیده میشن. کمند کسانی که به شما در آشپزی کمک کنند. چاقو رو از دست شما بگیرند و قارچ‌ها و فلفل‌ها رو درست به غایتی که باید حلقه کنند. چاقویی که هیچ موقع وزنش حس نشده احتمالا هیچ موقع هم آسیبی به دست شما نمی‌زنه!

👀 در دوره دبیرستان دبیر دینی داشتیم که سیوطی و این‌ها نخوانده بود. دانشگاه خاصی هم نرفته بود اما مرد خوش طینت و مهربانی بود. خدایش بیامرزد، می‌گفت «اهل فردوس را مرتبتی است که در آن حق‌ تعالی هفته‌ای یک‌بار بر آنان نظر کند و ایشان از مشاهده جمال او مدهوش شوند و تا هفته بعد مدهوش بمانند. باز حضرتش بیاید، بر به‌هوش‌آمدگان جلوه کند و دوباره نظر از نو و مدهوشی از نو.»

آن هنگام، این حکایت برایم تباه، مضحک و کمیک بود. چه می‌شد کرد، جوان بودم و بی‌تجربه و ملانقطی! از آن نقل فقط تباهی تناوبی نچشیده را می‌دیدم. نمی‌دانستم برای اهل زمین هم این اتفاق ممکن است بیفتد. و به چه حلاوتی هم!

در ساغر تو چیست که با جرعه‌ی نخست
هشیار و مست را همه مدهوش می‌کنی …

اخوان

⚖️ در فیزیک رهیافتی برای درک پدیده‌های اطرافمان وجود دارد که سعی می‌کنیم ببینیم یک سیستم در حدهای مختلف چگونه رفتار می‌کند. آن موقع با در نظر گرفتن شرایط خاصی، می‌توانیم حدس بزنیم که در میانه چه رخ می‌دهد. ‌مثلا به این فکر می‌کنیم که در زمان بی‌نهایت یا دمای زیاد یا فواصل دور چه اتفاقی می‌افتد و در زمان، دما و فاصله صفر چه. یک بسط دمای بالا می‌نویسیم و یک بسط دمای پایین به این امید که لااقل درک خام‌دستانه‌ای از رفتار سیستم در دماهای میانی پیدا کنیم. خیلی از اوقات هم، دست خالی از این رهیافت برنمی‌گردیم.

دیرگاهی است بر این باورم که این روش برای سنجش عیار آدم‌ها هم کار می‌کند.‌ بزرگترین رویای هر کس و پیش‌پا افتاده‌ترینشان — که واکنش فرد است در لحظه به رخ‌دادهای پیرامونش — به ما می‌گوید که او تومنی چند صنار با بقیه توفیر می‌کند. همان‌طور که در شرایط سخت آدم‌ها نشان می‌دهند که چند مرده حلاجند. شرایط سخت، کران بالای عملی و رویاهای بزرگ، کران بالای نظری عیار آدم‌هاست.

 مشکل اما مثل همیشه در اندازه‌گیری بزرگترین رویای هر شخص است. ما بزرگترین رویاهایمان را گاهی در یک عمر آزگار برای کسی بازگو نمی‌کنیم و کمتر کسی می‌تواند از سر ضمیر ما آگاه شود. بزرگترین رویاها گاهی چون راز سر به مهر با صاحبانشان به گور می‌روند. کمند آن‌هایی که کسی را دارند که بزرگترین‌روهایشان را برایشان تعریف کنند و کم‌ترند آن‌هایی که رویاهای بزرگی در سر داشته باشند.

به راستی ما برای چه کسی رویاهای بزرگمان را نقل می‌کنیم؟

«ما را در غم خود شریک بدانید.» این را پدری گفت که پسرش پیش از این به صاحب عزا گفته بود «خدا به شما صبر دهد. من می‌دانم از دست دادن پدر چقدر سخت است.» اگر از این بگذریم که رسم فتوت ایجاب می‌کرد که پسر برای عرض تسلیت دوشادوش پدرش نزد تازه یتیم شده نرود، چگونه در باورمان می‌گنجد آن که با پدرش به مجلس ختم رفته می‌داند که از دست دادن پدر چه حسی دارد؟ این چه بازی ناجوان‌مردانه‌ای است که ما بیان به درک دردهایی می‌کنیم که هیچ‌گاه تجربه‌اشان نکرده‌ایم؟ ما از کجا می‌دانیم مصیبتی که بر ما وارد نشده چه حسی دارد یا این‌که قرار است تا کجای استخوانمان را بسوزاند؟ آن که به سوگ عزیزی ننشسته چه می‌فهمد از سوختن جگر از پی حادثه؟

به ناز خفته چه داند که دردمندِ فراق
به شب چه می‌گذراند علی‌الخصوص غریب

سعدی

ما چه‌طور روزها یا احوالی را درک می‌کنیم که زندگیشان نکرده‌ایم؟! کسی تعریف می‌کرد که روزی ویتگنشتاین به عیادت دوستی می‌رود، جویای احوالش می‌شود و شخص می‌گوید «حال سگی را دارم که ماشینی از رویش رد شده باشد.» ویتگنشتاین هم بدون تعارف به او می‌‌گوید مرد «تو نمی‌دانی سگی که ماشین از رویش رد شده باشد، چه روزگاری دارد!» و این حکایت همه گفت و شنوهای ماست. هر کدام ما از زندگی به نحوی تجربه‌هایی کسب کرده‌ایم که به فراخور آن‌ها هر واژه را به معنایی و مفهومی نظیر می‌کنیم. در خیابان خوابیدن برای کسی که درد بی‌خانمانی را کشیده یک مفهوم، برای آن که در یک شب سرد زمستانی فرد بی‌خانمانی از او طلب غذا کرده یک مفهوم و برای آن که تنها در یک فیلم سینمایی چنین پدیده‌ای را دیده مفهوم دیگری دارد. درک ما از واژه‌ها از فرهنگ‌های لغت نمی‌آید. حس ما از شهرهایی که در آن‌ها زیسته‌ایم از توضیحات آن‌ها در ویکی‌پدیا نشات نمی‌گیرد. ما برای هر واژه، یک معنی، ادراک و حس شخصی داریم و در گفت‌وگوهایمان به این گمانیم که متوجهیم که از چه حرف می‌زنیم. در واقعیت اما ما همواره دچار سوتفاهم هستیم؛ در هر مکالمه، گوینده می‌کوشد برای آن‌چه که منظور دارد عباراتی بیابد تا بیان کند، همان‌طور که شنونده می‌کوشد آن چه که به گوشش رسیده را به تجربه زیسته‌ خودش نظیر کند تا معنا را دریابد. در هر گفت‌وگو، منویات قلبی گوینده نه لزوما در مرحله بیان که در دریافت جور دیگری تحویل گرفته می‌شود. شنونده همیشه مطابق تصویر و تجربه خودش از دنیای بیرون آن‌چه که به گوشش رسیده را ادراک می‌کند. همان‌طور که زمین، بخشی از قامت یک درخت را به عنوان سایه می‌پذیرد. به همین خاطر در هر گفت‌وگو تنها بخشی از منظور ما منتقل می‌شود و در مورد پیام تسلیت آن پسر، هیچش!

حکایت گفتن و جور دیگر شنیدن، حرف تازه‌ای نیست. گریبان‌گیر همه احوال و دوران بشر است. در دوره لیسانس دوستی داشتم که در مجاب کردن اداره آموزش دانشکده برای گرفتن نمره قبولی در درس مکانیک کوانتومی نقل قولی از فاینمن می‌آورد که هیچ انسان سالمی مکانیک کوانتومی را نمی‌فهمد. با این که هم ما، هم اداره آموزش و هم خودش می‌دانست که منظور فاینمن از نفهمیدن مکانیک کوانتومی چیز دیگری است ولی او پایمردانه می‌خواست آن‌چه که فاینمن از نفهمیدن گفته با آن‌چه که او از نفهمیدن کسب کرده یکسان تلقی شود و سرانجام اداره آموزش هم به همین تفسیر برسد. بالاخره از انصاف به دور بود که فاینمن با نفهمیدنش استاد فیزیک شود و این بنده خدا با نفهمیدنش مشروط. طنز و تلخی این ماجرا را که کنار بگذاریم، می‌بینیم این گفت‌وگو بارها در تاریخ تکرار شده. مثال معروفش هم به وقتی برمی‌گردد که دیراک در کمبریج مشغول تدریس بوده و هنگامی که دانشجویی در بیان ناتوانیش از درک معادله‌ای در گوشه راست تخته اظهار می‌کند که «استاد ولی من این معادله را نمی‌فهمم»، دیراک سری به نشانه تاکید تکان می‌دهد و بی‌معطلی درسش را ادامه می‌دهد. دانشجو که ابهامش برطرف نشده و از نفهمیدنش حس بدی دارد، دوباره دست می‌گیرد و می‌گوید «من متوجه این معادله نمی‌شوم»، دیراک هم در جواب با حیرت خاصی بیان می‌کند که او اظهارات آن دانشجو را صرفاً به عنوان اعترافی به واقعیت تفسیر کرده، نه یک درخواست برای توضیح بیشتر یا دعوت به بحث پیرامون ریاضیات آن معادله. این گونه است که وقتی دیراک می‌گوید چیزی را نمی‌فهمد تفاوت دارد با وقتی که من می‌گویم نمی‌فهمم. درست همان‌طور که وقتی من چیزی را دوست ندارم، این دوست نداشتن با دوست نداشتن فرد دیگری متفاوت است، نه تنها در دلیل، که در شدت و اصالت. این تفاوت‌ها جالب‌تر هم می‌شوند وقتی که آدمی به زبانی روی‌ آورد که کمتر از زبان مادری‌اش بر آن تسلط دارد. چرا که هر فرهنگ، گستره متفاوتی از واژگان را به صورت عمومی در اختیار صاحبان آن زبان قرار می‌دهد. شاید شنیده باشید که عرب برای شتر نر یک نام دارد و برای ماده آن نام دیگری، در ماه چهارم حاملگی‌اش به آن یک چیز می‌گوید و وقتی که ضعیف یا قوی است چیز دیگری. همین‌طور برای سفید و غیره ذلک آن. جوری که یادگیری نام‌های یک شتر برای ساکنین کشورهای اسکاندیناوی که هیچ، برای عمده ایرانیان هم دشوار به نظر می‌رسد.

🧠 خاطرات چیز بسیار عجیبی هستند. این که از کجای ذهن و با چه جزئیاتی به خاطر آدمی می‌آیند هم ممکن است شخص به شخص متفاوت باشد. به طور کلی هنوز کسی نمی‌داند که ساز و کار ثبت و یادآوری وقایع در ذهن ما چگونه است. به نظر من اما با وجود همه پیچیدگی‌ها، یک نکته در مورد خاطرات به شدت مغفول مانده و آن پویایی آن‌هاست!

اغلب مردم گمان می‌کنند که خاطرات، هر چقدر درست یا کامل، وقتی که ثبت می‌شوند دیگر تقریبا دست‌نخورده یک جایی از ذهنشان باقی می‌مانند. اگر هم آفتی برای آن‌ها باشد، گذر زمان است که لابد موجب کم‌ سو شدن داستان و از داست دادن جزئیات بی‌اهمیت آن می‌شود. به این معنا که اکثر آدم‌ها بر این باورند که ذهنشان امانت‌دار خوبی در ثبت حوادث است. برای همین هم اگر احیانا کاهلی از ذهنشان در حفظ و حراست از رویدادها سر بزند، باز شاکله آن رویداد تغییر قابل توجهی نمی‌کند.

برعکس! ذهن انسان در گذر زمان با خاطرات همان کاری را می‌کند که قناد موقع تهیه خمیر هزارلا. در واقع، بدون اجازه ما و سایر افراد حاضر در یک رویداد، ذهن ما به فراخوری که دوست دارد خاطرات را دچار تحریف می‌کند و با زبردستی خاصی نسخه مورد علاقه‌اش را با اصل آن جایگزین می‌کند. اگر خاطره‌ای تعریف نشده باشد، هیچ‌گاه مشخص نیست که اولین بیان آن چقدر با آ‌ن‌چه که فرد دیده و شنیده و ثبت کرده متفاوت باشد.

مدت‌ها به این مسئله فکر می‌کردم تا در یک‌ شعرخوانی، هوشنگ ابتهاج در مورد بیان خاطرات و درستی در خاطره‌نویسی این چنین گفت: