🛋

معلم ادبیاتی داشتیم که می‌گفت مهم‌ترین چیز در جوانی این است که تنهایی‌هایتان را چه طور مدیریت می‌کنید. چند سال بعد، وقتی که دوره دبیرستان تمام شد، فهمیدم که آقای معلم بیشتر منظورش از تنهایی، اوقات فراغت بوده. نشان به آن نشان که توصیه‌هایش اشاره به تابستان پیش رو داشت و نه بطن زندگی. در واقع می‌خواست از سر وظیفه‌ای که به طور خدادادی به دبیران همه زمان‌ها داده می‌شود، توصیه‌ای به پسرهای تازه بالغ کند که یالقوزها حرارتشان را در باشگاه‌های ورزشی آزاد کنند نه جای دیگر. وگرنه در مدرسه ما عموما کسی با تنهایی کاری نداشت و اصلا چندان زندگی را درک نکرده بود که بخواهد به ما بگوید سوال‌های مهم آن چیست و نستعیذ بالله در پی آن بخواهد جوابی یا سرنخی بدهد. از طرف دیگر، اگر بخواهیم منصف باشیم، آن موقع‌ مدیریت اوقات فراغت هم چندان کاری نداشت؛ یا باید می‌رفتی در مغازه پدر یا به زور می‌گذاشتندت کارگاه نجاری یا کمک‌دست مکانیکی یا اگر متمول‌ بودید کلاس ورزشی یا زبان. اگر هم قسر در می‌رفتی، بالاخره خانه پدربزرگ، خاله یا عمویی بود که بروی و باقی مانده اوقات فراغتت را خرج کنی. خلاصه آن سال‌ها چندان تنهایی عمیقی اصلا وجود نداشت که بخواهد به عقل معلم ادبیات مدرسه ما — که حقوقش هم چند ماهی عقب افتاده بود — خطور کند. اگر هم تنهایی بود، کوچک بود، از جنس نوجوانی بود. در عوض آدم‌های اطرافمان بزرگ بودند و زورشان به تنهایی ما می‌رسد.

این وضع اما این طور نماند. طولی نکشید که آواره این شهر و آن شهر شدم. آدم زود بزرگ می‌شود و گاهی زود راهی غربت می‌شود. شهرها و آدم‌ها تنهاییم را گسترش دادند. رفته‌رفته هم قامتم از آدم‌هایی که در تنهایی‌ها اجابتم می‌کردند و دوستشان می‌داشتم بلندتر شد. دیگر آدم‌های قبلی نمی‌توانستند سهم موثری از تنهایم را کم کنند. دیگر کسی از پس تنهایی‌هایم برنمی‌آمد. در فنلاند همیشه تنها بودم. گاهی بیشتر، گاهی کمتر. تنهایی وجه‌های مختلفی دارد. یک بعد آن این است که در دانشگاه آدم‌هایی را برای گفت‌وگو نداشته باشی که چنته‌شان پر باشد و سرشان به تنشان گرانی نکند. در فنلاند زمان‌هایی می‌توانستم از تنهایی فرار کنم که با میکو عمیقا درگیر یک مسئله علمی بودیم. تنهایی جنبه‌های دم دستی هم دارد. مثلا وقتی نمی‌دانی خطای کدت را چگونه حل کنی و تقریبا کسی هم نیست که از او بپرسی و احساس کلافگی می‌کنی.

در چند سال گذشته، تنهایی پا‌به‌پای من تاخته. با این وجود نمی‌دانم اگر راینر ماریا ریلکه را پیدا نمی‌کردم چه طور از این سال‌های سخت رد می‌شدم. و اگر کامو نبود، چه طور خودم را به دست بی‌قیدی و بی‌مهری جذاب دنیا می‌سپردم. ریلکه در مقطعی از عمرم، با نامه‌هایش دریای مواج تنهایی را برایم شکافت و من با آن‌که سر تا پا تر شده بودم، مانند پیروان موسی از آن دریا عبور کردم. بعدتر، کامو، پوچی را از تلخی و کرختی به گرما برایم بدل کرد و من لباس‌هایم را در آن گرما خشکاندم.

تنهایی وجوه پیل‌افکنی دارد که اگر دیر بجنبی مانند پیتون زردی دورت می‌پیچند و استخوان‌های دنده‌ات را می‌شکنند. یادم باشد اگر روزی روزگاری معلم ادبیاتم را دیدم به او بگویم که من بعد از آن‌که از این شهر رفتم و برای خودم دکتر شدم با سوالی پیش شما برگشتم شبیه به آن‌چه که می‌گفتید. فقط ببخشید، تنهایی‌های این چنینی را چه کسی برای ما پر می‌کند؟ خودمان؟ و چگونه؟ و بعد به او بگویم مثلا آن‌هایی که کسی را ندارند که رویاهای بزرگشان را به آن‌ها بگویند خیلی تنها هستند. یا آدم‌هایی که کسی را ندارند که در بزنگاه‌های زندگی، به آن‌ها — مهربانانه — گفت‌وگوی دلسوزانه‌ای را پیش‌کش کند خیلی تنها هستند. آقای معلم فارسی، من فکر می‌کنم، آدم‌هایی که کسی را ندارند که برایشان بنویسند، خیلی تنها هستند.

☕️ روز دومی بود که از خانه به قصد کار بیرون آمده بودم. دفتر دانشگاه کپنهاگ کار می‌کردم. به سرم زد بروم کافه‌ای که کرم کاراملش را دفعه قبلی دوست داشتم، قهوه بخورم. سفارشم را که ثبت کردم، نشستم روی تنها صندلی خالی پشت پیشخوان، کنار خانم مسن تپل‌مپل بامزه‌ای. قهوه‌ام که آماده شد، باریستای قد بلند بلوندی آن را روی میز گذاشت. ترکیب رنگ پوست و مو، لباس قهوه‌ای و ساعت مچی‌اش جذبم کرد. همین طور که قهوه‌ام را مزه‌مزه می‌کردم، تقلایی کردم که بفهمم ساعتش از چه برندی است. خیره به دستش بودم که خانم مسن کناری ازم پرسید شیرینی که میخورم خوب است یا نه! خیلی شوکه شدم. این جنس مکالمه در فنلاند وجود نداشت. یا اگر هم داشت لااقل من یکی در پنج سال گذشته ندیده بودم. هول شدم. دست و پایم را گم کردم و گفتم بَ … بله‌. نگاهش مهربانی و بامزگی خاصی داشت. توانستم زود خودم را جمع و جور کنم. «البته قیافه‌ش بهتر از مزه‌شه.» لبخندی زد. بلند شد و با ذوق زیادی سمت پیشخوان رفت. قهوه‌اش را تمدید کرد و برگشت. «به حرفت گوش دادم.» خانم پیر خواستنی گفت و ازم پرسید که آیا برای بازدید آمده‌ام کپنهاگ که گفتم برای کار. «پژوهشگرم، همینجا کار می‌کنم.» گفت او هم این‌جا درس خوانده، البته سال‌ها پیش. «از اینجا خوشت اومده؟» «اوهوم. خیلی! به نظرم بهترین پایتخت نوردیکه.» نیم‌چه قهقه‌ای زد و گفت خوشحالم که این را می‌شنوم. مکالمه ما به طرز شگفت‌انگیزی ادامه پیدا کرد. صحبتمان گل انداخت. چیزهایی گفتیم حتی بهتر از حرف‌هایی که آدم‌ها سر قرار می‌زنند. برایم از کتابی که مشغول خواندنش بود گفت و این که دوست پسرش برای شرکت‌های مشاوره‌ای امریکایی کار می‌کرده و در این کتاب ماریانا مازوکاتو چه طور این شرکت‌ها را نقد می‌کند. از کارم برایش گفتم. تحسینم کرد. خانم مسن، جالب بود و عاشق غذا. درست مثل من. روزم را ساخت.

🙍🏻 آن‌قدر روزهای زیادی را غمگین بوده‌ام که روزهای نادری که خوشحال هستم دیگر خودم را به جا نمی‌آورم. احوالاتم را درست درک نمی‌کنم. روزهایی که خوش‌حالم دست و پایم را مدام گم می‌کنم. مثلا نمی‌دانم چه طور از خیابان رد شوم، چه طور اسلاید درست کنم یا با مادربزرگم صحبت کنم. از آن طرف، روزهایی مثل امروز که غم دو دستی گریبانم را می‌گیرد، احساس بیگانگی نمی‌کنم. من زیر و بم غم را می‌شناسم. کوچه پس‌کوچه‌هایش را مثل کف دست بلدم. می‌دانم در کجایش چه نوایی به گوش می‌رسد. کدام گوشه‌اش شوشتری می‌خوانند و در کجایش روضه. در خراب‌آباد غم چشم‌بسته راه خانه را پیدا می‌کنم. از مطبخ‌های خانه‌هایش بوی آشنا استشمام می‌کنم. من با این‌که در غم به دیگران آدرس می‌دهم، در شادی اما گم می‌شوم.

این روزها از شادی بیشتر از هر روز دیگری پروا دارم. به نظرم شادی‌ها فقط برای این به سراغت می‌آیند که تو را از غم روزمره‌ات بگیرند، بسیار بالا ببرند و چنان زمینت بزنند که دو سه محله دیگر از غم را هم پیدا کنی. شادی‌ در زندگی من مکررا نقشش دمیدن در آتش زیر خاکستر بوده. هر بار آمده، بی‌درنگ گر گرفته‌ام. من از شادی یا هر چیز جدیدی که شبیه به آن باشد مثل فرد مار گزیده‌ای می‌ترسم.

من از غم تغذیه می‌کنم. قوت غالبم سال‌هاست که غم شده. آن‌قدری که به آن هر سال فطریه تعلق می‌گیرد!

🌊 در زندگی کسانی را آن‌چنان دوست داریم که دوست داشتنشان می‌چربد به دوست داشتن بقیه دنیا روی هم. آن‌هایی که اگر از دستشان بدهیم، همه دنیا را هم که بهمان بدهند، باز جبران مافات نمی‌کند. از این قماش غم، رفتن محبوب است و از دست دادن پدربزرگ. جایی الکساندر همن در مواجهه‌ با مرگ دخترش می‌نویسد:

«ایزابل که رفت، من و تری با دریا دریا عشقی که دیگر توان ابرازش را نداشتیم باقی ماندیم. […] چاره‌ای نداشتیم جز زندگی درون خلائی که فقط حضور ایزابل پرش می‌کرد. غیاب ماندگار ایزابل حالا یکی از اندام‌های بدن ماست؛ اندامی که تنها کارکردش ترشح پیوسته اندوه است.»

آدم‌ها یکتا هستند و دوست‌داشتنشان هم یکتا. در این میان، بعضی‌ را به‌غایتی دوست داریم که اگر بخواهیم این دل‌بستگی را به شخص یا مردم دیگری منتقل کنیم، نتیجه چیزی نمی‌شود جز حیرانیمان در توزیع آن. ما می‌مانیم با دریا دریا عشقی که روی جانمان مانده در حالی که نمی‌دانیم با آن چه باید کنیم. عشقی که قطره قطره تبدیل به اقیانوسی شده که اندازه‌اش اکنون از محبت همه آدم‌ها بیشتر است. عجز ما در این موقعیت را به نظرم کسی به زیبایی کمال الدین اسماعیل تشریح نکرده. آن‌قدری که حافظ هم آن را در شعری تضمین کرده است:

گر بر کنم دل از تو و بردارم از تو مهر
آن مهر بر که افکنم؟ آن دل کجا برم؟

و محمد (ص) از مسجد الاقصی و من از آغوشت به بهشت رفتم …

🔪

اگه موقع آشپزی من رو با یک چاقو ببینید، شما باور می‌کنید چیزی که دستمه یک چاقوئه و اگه به من در آشپزی کمک کنید و با اون چاقو سبزی‌ها رو خورد کنید درک درست‌تری از جزئیاتی مثل تیزی و وزن چاقو پیدا می‌کنید. با این وجود کماکان می‌دونید این چیزی که دست من بوده و الان دست شماست چاقوئه و نه چیز دیگه‌ای. در واقع، در باور شما به چاقو تغییر جدی ایجاد نمیشه. وقتی کارتون با چاقو تموم میشه ممکنه بشورینش یا کمی باهاش بازی کنید. یا توی دستتون بچرخوندیش و تیغه‌ش رو لمس کنید و این بار با دو دست وزنش رو حس کنید. در این میون ممکنه مراقب نباشین و دستتون رو هم ببرین و یک هو درک تازه‌ای از چاقو پیدا کنید. دردی که در این لحظه احساس می‌کنید با علم این بوده که می‌دونستید چیزی که دستتونه چاقوئه، می‌دونستید تیزه و مطمئن بودین که ممکنه بهتون آسیب برسونه. اما هم‌اینک آسیبش رو باور می‌کنید. انگار درک درد حاصله ربط چندانی به باور شما به چاقو نداره!

زندگی روزمره و درک ما از روابط هم همین‌طوره. خیلی وقتا ما می‌دونیم چه کسی دوستمونه و این رابطه چقدر عمیقه. اما درست در بزنگاهی، با شنیدن جمله‌ای، دیدن حادثه‌ای یا اشاره‌ دوستی به خاطره‌ای یک هو دست و دلمون جریحه‌دار میشه و با درک جدید و وجه متفاوتی از حقیقت روبه‌رو میشیم. وجهی که تیزه، دردناکه و از همه مهم‌تر، با وجود آمادگی ما، غافل‌گیرمون می‌کنه. این، همه ماجرا اما نیست! تیزی لبه چاقو همه حقیقت چاقو نیست. بخشی از اونه. بخشی که در برخورد ما، در تماس پوست و گوشت ما با یک لبه تیز، درد رو ایجاد می‌کنه. لزوما زخمی که روی دست ما ایجاد شده ما رو به یقین در مورد چاقو نمی‌رسونه ولی در مواردی می‌تونه تکلیف ما رو با چاقو مشخص کنه.

در زندگی، بسیاری از رابطه‌ها و دوستی‌ها پایدار می‌مونن چون به فراخور روزگار، لبه تیزشون هیچ موقع لمس نمیشه. بماند که عمده روابط آدم‌ها به لمس دسته یا تیغه هم نمی‌رسه چه برسه به لبه تیز. خیلی از چاقوها فقط روی پایه یا توی کشو یا در نهایت روی تخته آشپزی دیده میشن. کمند کسانی که به شما در آشپزی کمک کنند. چاقو رو از دست شما بگیرند و قارچ‌ها و فلفل‌ها رو درست به غایتی که باید حلقه کنند. چاقویی که هیچ موقع وزنش حس نشده احتمالا هیچ موقع هم آسیبی به دست شما نمی‌زنه!

🪻 هیچ گاه فکر نمی‌کردم با وجود جراحات بی‌التیام قلبم و با این حجم از غم و اندهی که این مدت پشت سر گذاشتم، نوروزی بیاد که این‌مقدار شاد و سرخوش بگذرد؛ جوری که انگار هیچ نوروزی پیش از این نبوده و من خوشحال‌ترین روزهای عمرم را در این دو روز زندگی کرده باشم …

👀 در دوره دبیرستان دبیر دینی داشتیم که سیوطی و این‌ها نخوانده بود. دانشگاه خاصی هم نرفته بود اما مرد خوش طینت و مهربانی بود. خدایش بیامرزد، می‌گفت «اهل فردوس را مرتبتی است که در آن حق‌ تعالی هفته‌ای یک‌بار بر آنان نظر کند و ایشان از مشاهده جمال او مدهوش شوند و تا هفته بعد مدهوش بمانند. باز حضرتش بیاید، بر به‌هوش‌آمدگان جلوه کند و دوباره نظر از نو و مدهوشی از نو.»

آن هنگام، این حکایت برایم تباه، مضحک و کمیک بود. چه می‌شد کرد، جوان بودم و بی‌تجربه و ملانقطی! از آن نقل فقط تباهی تناوبی نچشیده را می‌دیدم. نمی‌دانستم برای اهل زمین هم این اتفاق ممکن است بیفتد. و به چه حلاوتی هم!

در ساغر تو چیست که با جرعه‌ی نخست
هشیار و مست را همه مدهوش می‌کنی …

اخوان